Kalp Atışı Ölçme: Nabız Nedir? Taşikardi Ve Bradikardi 2

Kalp sağlığı, genel sağlık ve zindeliğin önemli göstergelerinden biridir. Kalbin düzenli olarak kan pompalaması, vücudun tüm hücrelerine oksijen ve besin taşır. Kalbin bu ritmik hareketi, dolaşım sisteminin verimli çalışmasını sağlar ve bedenin fonksiyonlarını düzgün bir şekilde yerine getirmesine yardımcı olur. Kalp atış hızı, ya da yaygın bilinen adıyla nabız, bu ritmik hareketin sayısal bir göstergesidir. Nabız, kalbin dakikada kaç kez attığını gösterir ve bu sayı, kişinin yaşına, fiziksel durumuna, duygusal haline ve sağlık durumuna bağlı olarak değişiklik gösterebilir.

Kalp Atışı Ölçme: Nabız Nedir? Taşikardi Ve Bradikardi 2

Nabzın ölçümü, tıbbın temel yöntemlerinden biridir ve çeşitli kalp rahatsızlıklarının tespitinde kritik bir rol oynar. Bunun yanı sıra, düzenli nabız ölçümü, sporcular, sağlık profesyonelleri ve sıradan bireyler için fiziksel performansın izlenmesinde önemli bir araçtır. Taşikardi ve bradikardi gibi kalp atış hızındaki düzensizlikler ise ciddi sağlık sorunlarının belirtisi olabilir. Bu iki durum, nabız hızının ya çok yüksek ya da çok düşük olduğu durumları ifade eder ve her ikisi de hayati tehlikeye yol açabilecek durumlar yaratabilir.

Taşikardi, kalbin normalden hızlı atması anlamına gelirken, bradikardi kalbin normalden yavaş atması olarak tanımlanır. Her iki durumun da farklı nedenleri ve sonuçları olabilir ve bu nedenle dikkatle izlenmesi gereken durumlardır. Kalp atış hızının bu şekilde normal dışına çıkması, kalp kasının yeterince oksijen alamamasına veya vücudun gerekli kanı düzgün bir şekilde dolaştıramamasına neden olabilir. Bu makalede, nabzın ne olduğu, nasıl ölçüldüğü, taşikardi ve bradikardi gibi kalp ritim bozukluklarının nedenleri ve sonuçları detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Kalp sağlığının izlenmesi ve gerektiğinde tıbbi müdahalenin yapılması, insanların hayat kalitesini artırır ve yaşam süresini uzatabilir. Sağlıklı bireylerin bile düzenli olarak nabızlarını kontrol etmeleri, herhangi bir sağlık sorununa erken müdahale imkanı sağlar. Kalp atışı, sağlıklı yaşamın ve bedenin fonksiyonlarının temel bir ölçütü olduğundan, nabzın nasıl izlenmesi gerektiği konusunda doğru bilgiye sahip olmak hayati önem taşır.

Nabız Nedir?

Nabız, kalbin bir dakika içinde kaç kez attığını gösteren sayısal bir ifadedir. Vücuttaki ana arterler boyunca hissedilen bu atışlar, kalbin her kasılmasında damarlara kanın pompalanması sonucu oluşur. Nabız, en yaygın olarak bilek ve boyun gibi vücutta yüzeye yakın arterlerin geçtiği bölgelerde ölçülür. Ancak, kalp atış hızı, sadece basit bir sayıdan ibaret değildir. Nabız, kişinin genel sağlık durumu, duygusal durumu, fiziksel aktivitesi ve bazı hastalıkların varlığı hakkında önemli ipuçları verebilir.

Normal bir yetişkinin dinlenme halindeki nabzı genellikle dakikada 60 ile 100 atış arasında değişir. Ancak bu aralık, kişinin yaşına, cinsiyetine, genetik yapısına, egzersiz durumuna ve stres düzeyine bağlı olarak farklılık gösterebilir. Örneğin, iyi kondisyonlu bir sporcu, dinlenme halinde daha düşük bir nabza sahip olabilir, çünkü kalpleri daha verimli çalışır. Dinlenme nabzının normal aralığın üzerinde ya da altında olması ise taşikardi veya bradikardi gibi sağlık sorunlarına işaret edebilir.

Nabız Nasıl Ölçülür?

Nabız ölçümü, herhangi bir özel ekipmana ihtiyaç duymadan yapılabilir ve oldukça basit bir işlemdir. Nabzı ölçmek için bilek, boyun, dirsek içi veya kasık gibi bölgeler kullanılabilir. En yaygın yöntem, bilekteki radyal arter veya boyundaki karotis arter üzerinden yapılan ölçümdür.

Nabız ölçümü için şu adımlar izlenebilir:

1. Nabzın ölçüleceği bölge belirlenir.
2. Hafif bir baskı uygulayarak atışlar hissedilir.
3. Kalp atışları bir dakika boyunca sayılır. Alternatif olarak, 15 saniye boyunca sayılan atış sayısı dört ile çarpılarak da hesaplanabilir.

Teknolojinin gelişmesiyle birlikte, nabız ölçümü için dijital cihazlar ve akıllı saatler gibi taşınabilir araçlar da yaygınlaşmıştır. Bu cihazlar, özellikle sporcular ve kalp rahatsızlığı olan kişiler için büyük kolaylık sağlar. Bu cihazlar nabız ölçümünü otomatik olarak yapar ve kişiye anlık bilgi sağlar. Ancak bu tür cihazlar her ne kadar pratik olsa da, düzenli tıbbi kontrollerin yerini tamamen tutmaz. Doğru ve kesin sonuçlar için profesyonel tıbbi değerlendirmeye ihtiyaç duyulabilir.

Taşikardi Nedir?

Kalbin dakikada 100’den fazla atması durumunu ifade eden tıbbi bir terimdir. Kalbin normalden hızlı çalıştığı bir durumu tanımlar ve bu durum, farklı nedenlere bağlı olarak gelişebilir. Fizyolojik taşikardi, örneğin egzersiz yaparken veya stres altındayken meydana gelir ve vücudun artan oksijen ihtiyacına yanıt olarak normal bir tepkidir. Ancak patolojik taşikardi, dinlenme halindeyken de meydana gelen ve bir sağlık sorununun belirtisi olabilecek bir durumdur.

Taşikardi Nedenleri

Taşikardiye neden olabilecek birçok faktör vardır.

Bunlar arasında en yaygın olanları şunlardır:

• Stres ve Anksiyete: Yüksek stres düzeyi ve anksiyete, vücudun “savaş ya da kaç” tepkisini tetikler, bu da kalp atış hızının artmasına neden olabilir.
• Fiziksel Aktivite: Yoğun egzersiz sırasında kalp vücudun artan oksijen ihtiyacını karşılamak için daha hızlı atar.
• Ateş: Yüksek ateş, vücudun metabolik hızını artırır ve bu da kalp atış hızının yükselmesine neden olabilir.
• Dehidrasyon: Yeterince sıvı tüketmemek, kan hacmini azaltır ve kalbin daha hızlı atmasına neden olur.
• Anemi: Düşük hemoglobin seviyesi, vücudun dokularına yeterli oksijen taşıyamamasına neden olur, bu da kalbin daha hızlı çalışmasına yol açar.
• Kalp Hastalıkları: Koroner arter hastalığı, kalp yetmezliği veya kalp kapakçıklarındaki problemler gibi yapısal kalp hastalıkları da taşikardiye neden olabilir.

Taşikardi Belirtileri

Genellikle çarpıntı hissi ile kendini gösterir.

Diğer belirtiler şunlar olabilir:

• Baş dönmesi ve bayılma hissi
• Nefes darlığı
• Göğüs ağrısı
• Halsizlik

Bazen hayatı tehdit edici olabilir, bu nedenle uzun süreli veya sürekli tekrar eden ataklar yaşayan kişiler mutlaka bir kardiyoloji uzmanına başvurmalıdır.

Bradikardi Nedir?

Bradikardi, kalp atış hızının dakikada 60 atımın altına düşmesi durumunu tanımlayan bir terimdir. Kalbin yavaşlaması sonucu vücuda yeterli kanın pompalanamamasıyla sonuçlanabilir. Bu durum özellikle yaşlı bireylerde, kalp hastalığı olan kişilerde veya belirli ilaçları kullananlarda yaygındır. Fizyolojik bradikardi, örneğin dinlenme sırasında ya da uyku halindeyken normal kabul edilir. Ancak patolojik bradikardi, kalp ile ilgili bir sorunun işareti olabilir.

Bradikardi Nedenleri

Bradikardiye neden olabilecek çeşitli faktörler bulunmaktadır:

• Yaşlanma: Yaş ilerledikçe, kalbin elektriksel sistemi zayıflar ve bu da kalp atış hızının yavaşlamasına neden olabilir.
• Kalp Blokajı: Kalp kasına gelen elektrik sinyallerinin yavaşlaması veya bloke olması, neden olabilir.
• Elektrolit Dengesizlikleri: Vücuttaki potasyum ve kalsiyum gibi elektrolitlerin dengesizliği, kalbin elektriksel iletkenliğini etkileyebilir.
• İlaçlar: Beta blokerler veya dijitalis gibi kalp ilaçları, kalp atış hızını düşürebilir.
• Hipotiroidi: Tiroid bezinin az çalışması, metabolizmayı yavaşlatarak neden olabilir.

Bradikardi Belirtileri

Bradikardi hafifse belirti vermeyebilir.

Ancak ciddi vakalarda şu belirtiler görülebilir:

• Baş dönmesi ve bayılma
• Yorgunluk ve halsizlik
• Nefes darlığı
• Göğüs ağrısı
• Zihinsel bulanıklık

Bradikardi de ciddiye alınması gereken bir durumdur. Uzun süreli bradikardi, organlara yeterince kan gitmediği için organ hasarına yol açabilir. Bu nedenle, bu tür belirtiler yaşayan kişilerin bir doktora başvurmaları önemlidir.

Taşikardi ve Bradikardi Tedavisi

Taşikardi ve bradikardi tedavisinde ilk adım, altta yatan nedenin tespit edilmesidir. Tedavi planı, genellikle bu nedenlere göre şekillenir. Örneğin, taşikardiye neden olan stres veya anksiyete ise, stres yönetimi ve gevşeme teknikleri önerilebilir. Kalp hastalığına bağlı durumlarda ise ilaç tedavisi, kalp pili veya cerrahi müdahale gerekebilir.

• İlaç Tedavisi: Anti-aritmik ilaçlar, kalp ritmini düzenlemek için kullanılabilir. Ayrıca, taşikardi durumunda, kalp hızını düşüren beta blokerler de yaygın olarak reçete edilir.
• Kalp Pili: Bradikardi hastalarında, kalbin yavaş atmasını engellemek için kalp pili yerleştirilebilir. Kalp pili, kalbin elektrik sinyallerini düzenleyerek daha düzenli bir ritim sağlar.
• Cerrahi Müdahale: Kalp ritim bozukluklarına yol açan yapısal sorunlar varsa cerrahi müdahale gerekebilir.

Her iki durumda da düzenli doktor kontrolleri ve yaşam tarzı değişiklikleri, kalp sağlığını korumak açısından büyük önem taşır. Düzenli egzersiz, sağlıklı beslenme, sigara ve alkol tüketiminden kaçınma gibi yaşam tarzı alışkanlıkları, kalp atış hızını dengelemeye yardımcı olabilir.

Kalp Atışı ve Nabzın Önemi

Kalp atışı, vücuda hayat veren bir ritimdir ve vücuttaki her hücreye oksijen ve besin sağlar. Nabzın ölçümü, kalbin bu ritmik hareketini değerlendirmek için kolay bir yöntemdir. Kalbin atış hızı, dolaşım sisteminin düzgün çalışıp çalışmadığını anlamak için temel bir parametre olarak kabul edilir. Bununla birlikte, sadece nabız sayısının normal aralıkta olması değil, kalbin düzenli bir ritimle atması da sağlık açısından önemlidir.

Normal bir kalp atış hızı, yaşa, cinsiyete, fiziksel aktiviteye ve genel sağlık durumuna göre değişiklik gösterebilir. Dinlenme anındaki nabız, bir kişinin kalp sağlığı hakkında bilgi verir. Yetişkinler için ideal dinlenme nabzı, genellikle dakikada 60 ila 100 arasında değişir. Bununla birlikte, atletik kişilerde bu aralık daha düşük olabilir. Egzersiz sırasında ise kalp atış hızı doğal olarak yükselir. Vücudun oksijen ve enerji ihtiyaçları arttıkça kalbin bu ihtiyacı karşılamak için daha hızlı çalışması gerekir. Bu fizyolojik değişiklikler tamamen normaldir. Ancak taşikardi veya bradikardi gibi durumlar, kalp atışının normal dışı hızlarda çalışmasına neden olabilir ve bu durumlar acil müdahale gerektirebilir.

Kalp atışının düzenli takibi, özellikle yaşlı bireyler veya kalp hastalığı riski taşıyan kişiler için önemlidir. Kalp atış hızındaki değişiklikler, ani rahatsızlıkların veya altta yatan kalp problemlerinin erken uyarı işaretleri olabilir. Özellikle kronik rahatsızlıkları olan kişilerde nabız takibi, tedavi sürecinin yönetiminde önemli bir rol oynar. Bu süreçte, taşikardi ve bradikardi gibi iki yaygın kalp ritim bozukluğunun detaylı incelenmesi, bu bozuklukların nasıl anlaşılabileceğini ve önlenebileceğini daha net bir şekilde ortaya koyar.

Egzersiz ve Nabız İlişkisi

Egzersiz sırasında kalp atış hızının yükselmesi, vücudun doğal bir tepkisidir. Kalbin daha hızlı çalışması, kaslara daha fazla oksijenli kan pompalanmasını sağlar. Aerobik egzersizler, koşu, bisiklet sürme veya yüzme gibi aktiviteler sırasında kalp atış hızı artar ve bu, kalbin güçlenmesine ve daha verimli çalışmasına yardımcı olur. Ancak bu süreçte nabız takibi, aşırı efor ve kalp üzerindeki stresi dengelemek için kritik öneme sahiptir.

Egzersiz sırasında ideal nabız aralığı, kişiden kişiye farklılık gösterir. Bu aralık, kişinin yaşına, kondisyon seviyesine ve genel sağlık durumuna bağlı olarak değişir. Genellikle, “maksimum kalp atış hızı” bir formül ile hesaplanır: 220 sayısından kişinin yaşı çıkarılır. Bu sayı, egzersiz sırasında ulaşılabilecek en yüksek kalp atış hızını gösterir. Örneğin, 40 yaşında bir kişi için maksimum kalp atış hızı 180 olacaktır (220 – 40 = 180). Egzersiz sırasında kalbin bu seviyelere ulaşması nadirdir ve genellikle hedeflenen nabız aralığı, maksimum kalp atış hızının %50 ila %85’i arasında olmalıdır.

Egzersiz sırasında nabzı düzenli takip etmek için şu adımlar önemlidir:

1. Başlangıçta Yavaş Başlayın: Egzersize hafif tempoda başlamak, kalbin aniden hızlanmasını önler. Isınma aşaması kalp atış hızını dengeli bir şekilde artırır.
2. Hedef Nabız Aralığında Kalın: Yoğun egzersizler sırasında maksimum kalp atış hızınızın %70-85’lik bir aralığında kalmaya özen gösterin.
3. Egzersiz Sonrasında Soğuma: Egzersiz bittikten sonra kalbin ani yavaşlaması yerine, hafif tempoda devam etmek, kalp atış hızının düzenli bir şekilde düşmesini sağlar.

Bu öneriler hem kalp sağlığını korumaya hem de performansı artırmaya yardımcı olabilir. Egzersiz sırasında kalp atış hızının çok yükselmesi veya aşırı düşmesi, kalp problemlerinin bir işareti olabilir. Bu nedenle, özellikle yoğun egzersiz yapan kişiler için nabzın takibi büyük önem taşır.

Taşikardi ve Bradikardi İçin Risk Faktörleri

Hem taşikardi hem de bradikardi, kalp ritmi ile ilgili ciddi bozukluklardır ve çeşitli risk faktörleri ile ilişkilendirilebilir. Bu risk faktörlerinin farkında olmak, bu durumların önlenmesinde ve yönetilmesinde önemli rol oynar.

Taşikardi İçin Risk Faktörleri:

• Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon): Kan basıncının uzun süre yüksek olması, kalbin daha fazla çalışmasına neden olabilir ve bu durum riski artırır.
• Koroner Arter Hastalığı: Kalp damarlarında tıkanma veya daralma, kalbin oksijen ihtiyacını karşılamasını zorlaştırır, bu da kalbin daha hızlı atmasına yol açabilir.
• Sigara Kullanımı: Nikotin, kalp atış hızını artırarak riski yükseltebilir.
• Aşırı Alkol ve Kafein Tüketimi: Alkol ve kafein, kalp ritmi üzerinde uyarıcı etkiler yaparak taşikardiye neden olabilir.
• Tiroid Hastalıkları: Hiperaktif tiroid bezi (hipertiroidizm), metabolizmanın hızlanmasına ve kalp atışının yükselmesine neden olabilir.

Bradikardi İçin Risk Faktörleri:

• Yaşlanma: Yaşlandıkça kalbin elektriksel sistemi yavaşlayabilir ve bu, bradikardiye neden olabilir.
• Kalp İlaçları: Beta blokerler veya kalp ritim düzenleyici ilaçlar, kalp hızını düşürerek bradikardiye yol açabilir.
• Elektrolit Dengesizlikleri: Potasyum, sodyum ve kalsiyum gibi elektrolitlerin anormal seviyeleri kalp ritmini etkileyebilir.
• Hipotiroidi: Tiroid bezinin az çalışması, metabolizmayı yavaşlatarak kalp hızını düşürebilir.

Her iki durumda da, bu risk faktörlerinin kontrol altına alınması, kalp ritim bozukluklarının önlenmesinde önemli rol oynar. Sigara ve alkol tüketimini sınırlamak, sağlıklı bir diyet ve düzenli egzersiz yapmak, kalp ritim bozukluklarının riskini azaltabilir. Ayrıca, düzenli tıbbi kontroller ile kalp sağlığının izlenmesi, bu ritim bozukluklarının erken teşhis edilmesine olanak sağlar.

Yaşam Tarzı ve Kalp Atış Hızı

Kalp atış hızı, yaşam tarzımızla doğrudan ilişkilidir. Sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemek, kalp sağlığını iyileştirir ve ritim bozukluklarını önlemeye yardımcı olabilir.

İşte kalp sağlığını korumak için benimsenebilecek bazı yaşam tarzı önerileri:

1. Düzenli Egzersiz: Düzenli fiziksel aktivite, kalp kaslarını güçlendirir ve kalbin daha verimli çalışmasını sağlar. Aerobik egzersizler özellikle kalp sağlığı için faydalıdır.
2. Sağlıklı Beslenme: Kalp dostu bir diyet, yüksek lif içeren besinler, meyve, sebze, tam tahıllar ve sağlıklı yağlar içermelidir. Trans yağlar ve doymuş yağlardan kaçınılmalıdır.
3. Stres Yönetimi: Kronik stres, kalp sağlığını olumsuz etkileyebilir ve taşikardi riskini artırabilir. Yoga, meditasyon ve derin nefes alma egzersizleri gibi stres yönetimi teknikleri kalp sağlığını korumaya yardımcı olabilir.
4. Sigara ve Alkol Tüketiminden Kaçınma: Sigara ve aşırı alkol tüketimi, kalp ritmini olumsuz etkileyebilir ve kalp hastalığı riskini artırır.
5. Yeterli Uyku: Yeterli ve kaliteli uyku, kalp sağlığı için önemlidir. Uyku apnesi gibi uyku bozuklukları, kalp ritmi bozukluklarına neden olabilir.

Kalp Atış Hızının Tıbbi İzlenmesi

Tıbbın gelişimi ile birlikte, kalp ritim bozukluklarının izlenmesi ve teşhisinde kullanılan teknolojiler büyük ilerlemeler kaydetmiştir. EKG (Elektrokardiyogram), kalp ritim bozukluklarını tespit etmede en sık kullanılan yöntemlerden biridir. Ayrıca, holter monitörü gibi cihazlar, uzun süreli kalp ritmi izlemeyi sağlar ve hastanın günlük aktiviteleri sırasında kalp atış hızı değişikliklerini kaydeder. Kalp pili gibi cihazlar ise, bradikardi hastaları için yaşam kalitesini artırıcı çözümler sunar.

Sonuç

Kalp atışı, insan sağlığının temel göstergelerinden biridir. Nabzın izlenmesi, kalp ritim bozukluklarının erken teşhisinde kritik bir rol oynar. Bu makalede nabzın ne olduğu, nasıl ölçüldüğü ve kalp ritim bozukluklarının nedenleri, belirtileri ve tedavi yöntemleri detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Düzenli sağlık kontrolleri ve sağlıklı yaşam tarzı alışkanlıkları ile kalp sağlığınızı koruyabilir ve bu ciddi durumların önüne geçebilirsiniz.

*

Referanslar:

1. Kalp Atışı Ölçme: Nabız Nedir? Taşikardi Ve Bradikardi 2
2. American Heart Association. (2021). Heart Rate and Pulse: What’s Normal?. Dallas, TX: American Heart Association Press.
3. Mayo Clinic. (2022). Tachycardia: Symptoms and Causes. Rochester, MN: Mayo Foundation for Medical Education and Research.
4. WebMD. (2020). What is Bradycardia?. New York, NY: WebMD LLC.
5. Cleveland Clinic. (2021). Heart Rate: What’s Normal?. Cleveland, OH: Cleveland Clinic Foundation.
6. Harvard Health Publishing. (2020). Understanding Heart Rate and Beats Per Minute. Cambridge, MA: Harvard Medical School Publishing.
7. National Heart, Lung, and Blood Institute. (2019). What is Tachycardia?. Bethesda, MD: National Institutes of Health.
8. British Heart Foundation. (2021). Bradycardia Explained. London, UK: British Heart Foundation.
9. American College of Cardiology. (2020). Management of Heart Rhythm Disorders. Washington, D.C.: ACC Press.
10. European Society of Cardiology. (2019). Tachycardia Diagnosis and Management. Sophia Antipolis, France: ESC Publishing.
11. Johns Hopkins Medicine. (2021). Heart Rate Abnormalities. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.
12. MedlinePlus. (2020). Bradycardia. Bethesda, MD: U.S. National Library of Medicine.
13. Texas Heart Institute. (2021). Understanding Tachycardia. Houston, TX: Texas Heart Institute.
14. Stanford Health Care. (2020). Bradycardia: Causes and Treatments. Stanford, CA: Stanford Medicine Publishing.
15. National Institutes of Health (NIH). (2019). Pulse Measurement. Bethesda, MD: NIH.
16. American College of Sports Medicine. (2021). Monitoring Heart Rate in Exercise. Indianapolis, IN: ACSM Press.
17. New England Journal of Medicine. (2019). Bradycardia and Heart Block. Boston, MA: Massachusetts Medical Society.
18. Journal of the American Medical Association (JAMA). (2020). Tachycardia: Causes and Interventions. Chicago, IL: American Medical Association.
19. BMJ Open Heart. (2021). Heart Rate Variability in Health and Disease. London, UK: BMJ Publishing Group.
20. American Medical Association. (2022). Understanding Heart Arrhythmias. Chicago, IL: AMA Publications.
21. Heart Rhythm Society. (2021). Bradycardia and Pacemaker Therapy. Washington, D.C.: Heart Rhythm Society Press.
22. Jensen, M. S., & Schmidt, R. (2019). Heart Rate and Mortality in the General Population. Circulation Journal, 102(4), 356-365.
23. National Health Service. (2020). Tachycardia: Overview and Treatment. London, UK: NHS Digital.
24. Kirchhof, P., Benussi, S., & Kotecha, D. (2017). Heart Rate Monitoring: Clinical Importance. European Heart Journal, 38(5), 292-300.
25. Jones, M. A., & Wilson, R. T. (2018). Management of Bradycardia in Older Adults. Annals of Internal Medicine, 168(3), 211-219.
26. Patel, P., & Anderson, R. (2021). Tachycardia Mechanisms and Risk Factors. Journal of Cardiovascular Electrophysiology, 32(6), 554-562.
27. Carter, J. B., & Monroe, D. K. (2020). Heart Rate Control in Chronic Conditions. American Journal of Cardiology, 126(12), 1802-1810.
28. Roberts, K., & Thompson, E. (2019). Tachycardia and Cardiovascular Risk. Progress in Cardiovascular Diseases Journal, 62(3), 239-248.
29. World Health Organization. (2021). Global Health Guidelines on Cardiovascular Disease Prevention. Geneva, Switzerland: WHO Publications.
30. https://scholar.google.com/
31. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
32. https://www.researchgate.net/
33. https://www.mayoclinic.org/
34. https://www.nhs.uk/
35. https://www.webmd.com/