Şarbon Nedir? Şarbonun 27 Belirtisi, Tanısı Ve Tedavisi

Şarbon, Bacillus anthracis adı verilen bir bakterinin neden olduğu ciddi bir enfeksiyon hastalığıdır. Bu bakteri, doğada toprakta yaygın olarak bulunur ve spor formunda uzun süre hayatta kalabilir. Enfeksiyon, genellikle hayvanlardan insanlara bulaşır ve özellikle çiftlik hayvanlarının yaygın olduğu bölgelerde görülme sıklığı daha fazladır. Hastalık, deri, solunum yolları veya sindirim sistemi gibi çeşitli yollarla vücuda girebilir. İnsanlarda şarbonun ciddiyeti, enfeksiyonun türüne ve müdahale süresine bağlı olarak değişiklik gösterir. Erken teşhis edilmediği durumlarda ölümcül olabilir, ancak uygun tedavi ile genellikle kontrol altına alınabilir.

Şarbon Nedir? Şarbonun 27 Belirtisi, Tanısı Ve Tedavisi

Tarih boyunca, hem insan sağlığı hem de ekonomik zararlar açısından önemli bir tehdit oluşturmuştur. Antik dönemlerde bile kaydedilen bu hastalık, tarım toplumlarında büyük kayıplara yol açmıştır. Biyolojik silah olarak da kullanılmış olması, hastalığa olan ilgiyi artırmış ve halk sağlığı açısından bir tehdit olarak değerlendirilmesine neden olmuştur. Özellikle laboratuvar ortamında kolayca üretilebilmesi, biyolojik bir tehdit olarak önemini artırmaktadır. Bununla birlikte, modern tıbbi müdahaleler sayesinde hastalığın kontrolü ve tedavisi mümkün hale gelmiştir.

Farklı türleri vardır ve bu türlerin belirtileri ve ölüm oranları farklılık gösterir. En yaygın türü olan deri şarbonu, ciltte ağrısız ancak belirgin yaralarla kendini gösterirken, solunum yoluyla bulaşan şarbon çok daha ciddi ve ölümcül sonuçlar doğurabilir. Sindirim sistemi şarbonu ise kontamine yiyeceklerin tüketilmesi sonucu ortaya çıkar ve genellikle mide-bağırsak şikayetleriyle kendini belli eder. Ayrıca çok nadir görülen iğne şarbonu da özellikle uyuşturucu kullanan bireylerde ortaya çıkmaktadır. Hastalığın bu çok yönlü yapısı, teşhis ve tedavi süreçlerini oldukça karmaşık hale getirebilir.

Bu makalede, şarbon belirtilerini, teşhis yöntemlerini, tedavi süreçlerini ve hastalığın genel seyrini detaylı bir şekilde ele alacağız. Ayrıca, nasıl önlenebileceği ve halk sağlığını tehdit eden bir unsur olmaktan nasıl çıkarılabileceği konularına da değineceğiz. Amacımız, bu hastalık hakkında doğru ve bilimsel bilgiyi sunarak farkındalığı artırmaktır.

Şarbon Belirtileri

Enfeksiyonun dört yaygın yolu vardır ve her biri farklı belirti ve semptomlara sahiptir. Çoğu durumda semptomlar bakteriye maruz kaldıktan sonraki altı gün içinde gelişir. Ancak inhalasyon şarbonu semptomlarının ortaya çıkmasının altı haftadan uzun sürmesi mümkündür.

Deri Şarbonu

Ciltle ilgili (kutanöz) enfeksiyon vücudunuza cildiniz yoluyla, genellikle bir kesik veya başka bir yara yoluyla girer. Bu, hastalığın en yaygın yoludur. Aynı zamanda en hafifidir. Uygun tedavi ile nadiren ölümcül olur. Belirtiler ve semptomlar şunları içerir:

1. Böcek ısırığına benzeyen, hızla ağrısız, merkezi siyah bir yaraya dönüşen kabarık, kaşıntılı bir şişlik
2. Ağrıyan bölgede ve yakındaki lenf bezlerinde şişme
3. Bazen ateş ve baş ağrısı gibi grip benzeri semptomlar

Gastrointestinal Şarbon

Enfekte bir hayvanın az pişmiş etini yemekten kaynaklanır. Boğazınızdan kolonunuza kadar gastrointestinal sisteminizi etkileyebilir. Belirtiler ve semptomlar şunları içerir:

1. Mide bulantısı
2. Kusma
3. Karın ağrısı
4. Baş ağrısı
5. İştah kaybı
6. Ateş
7. Hastalığın ilerleyen aşamalarında şiddetli, kanlı ishal
8. Boğaz ağrısı ve yutma güçlüğü
9. Şişmiş boyun

Solunum Şarbonu (İnhalasyon)

Şarbon sporlarını soluduğunuzda gelişir. Hastalığın en ölümcül şeklidir ve tedavi edilse bile genellikle ölümcüldür. İlk belirtiler ve semptomlar şunları içerir:

1. Boğaz ağrısı, hafif ateş, yorgunluk ve kas ağrıları gibi birkaç saat veya gün süren grip benzeri semptomlar
2. Hafif göğüs rahatsızlığı
3. Nefes darlığı
4. Mide bulantısı
5. Kan tükürme
6. Ağrılı yutma
7. Yüksek ateş
8. Nefes almada zorluk
9. Şok – dolaşım sisteminin çökmesini içeren akut tıbbi durum
10. Menenjit

Enjeksiyon Şarbonu

Enfeksiyonun yakın zamanda tanımlanan bu yolu şu ana kadar yalnızca Avrupa’da rapor edilmiştir. Yasadışı uyuşturucuların enjekte edilmesi yoluyla bulaşıyor. İlk belirtiler ve semptomlar şunları içerir:

1. Enjeksiyon bölgesinde kızarıklık (siyaha dönüşen bir alan olmadan)
2. Önemli şişlik
3. Şok
4. Çoklu organ yetmezliği
5. Menenjit

Ne zaman doktora görünmeli

Yaygın hastalıkların çoğu gribe benzeyen semptomlarla başlar. Boğaz ağrınızın ve ağrıyan kaslarınızın bu enfeksiyondan kaynaklanma ihtimali son derece düşüktür.

Eğer enfeksiyona maruz kaldığınızı düşünüyorsanız, değerlendirme ve bakım için derhal bir doktora görünün. Dünyanın hastalığın yaygın olduğu bölgelerinde hayvanlara veya hayvansal ürünlere maruz kaldıktan sonra bozukluğun belirti ve semptomlarını geliştirirseniz derhal tıbbi yardım isteyin. Erken tanı ve tedavi çok önemlidir.

Şarbon Nedenleri

Şarbon sporları, dünyanın birçok yerinde toprakta doğal olarak bulunan bu enfeksiyonun bakterileri tarafından oluşturulur. Sporlar, konakçıya giden yolu bulana kadar yıllarca hareketsiz kalabilir. Yaygın konakçılar koyun, sığır, at ve keçi gibi yabani veya evcil hayvanları içerir.

Amerika Birleşik Devletleri’nde nadir olmasına rağmen, gelişmekte olan dünyada Orta Amerika ve Güney Amerika, Sahra altı Afrika, Orta Asya ve güneybatı Asya, Güney Avrupa ve Doğu Avrupa ve Karayipler gibi yerlerde hala yaygındır.

İnsanlardaki vakaların çoğu, enfekte hayvanlara veya onların etlerine veya derilerine maruz kalmanın bir sonucu olarak ortaya çıkar.

Bilinen birkaç hayvan dışı bulaşma örneğinden biri, 2001 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde meydana gelen bir biyoterörizm saldırısıydı. Yirmi iki kişide posta yoluyla gönderilen sporlara maruz kaldıktan sonra bu hastalık gelişti ve enfekte olanlardan beşi öldü.

Daha yakın zamanlarda, iki ayrı salgında, Avrupa’daki eroin kullanıcıları, yasadışı uyuşturucu enjekte ederek enfeksiyona yakalandı. Toplam 40 kişi hayatını kaybetti. Avrupa’da satılan eroin muhtemelen doğal olarak oluşan hastalığın daha yaygın olduğu bölgelerden geliyor.

Risk Faktörleri

Hastalığa yakalanmak için sporlarla doğrudan temasa geçmelisiniz. Aşağıdaki durumlarda bu daha olasıdır:

• Ordudaysanız ve bu enfeksiyona maruz kalma riskinin yüksek olduğu bir bölgeye konuşlanmışsanız
• Laboratuvar ortamında şarbonla çalışıyorsanız
• Vakanın yüksek olduğu bölgelerdeki hayvan derileri, kürkleri veya yünleriyle ilgileniyorsanız
• Veteriner hekimlikte çalışıyor, özellikle de hayvancılıkla ilgileniyorsanız
• Av hayvanlarını idare ediyorsanız – Amerika Birleşik Devletleri’nde bu hastalık nadir görülürken, evcil sığırlarda ve geyik gibi vahşi hayvanlarda ara sıra salgınlar görülür.
• Eroin gibi yasa dışı uyuşturucuları enjekte etmek

Komplikasyonlar

Şarbonun en ciddi komplikasyonları şunlardır:

• Vücudunuzun enfeksiyona normal şekilde yanıt verememesi, birden fazla organ sisteminin hasar görmesine (sepsis) yol açar
• Beyin ve omuriliği kaplayan zarların ve sıvının iltihaplanması, büyük kanamaya (hemorajik menenjit) ve ölüme yol açar

Önleme

Şarbon sporlarına maruz kaldıktan sonra enfeksiyonu önlemek için Hastalık Kontrol ve Önleme Merkezleri şunları önermektedir:

• Yetişkinler ve çocuklar için siprofloksasin, doksisiklin ve levofloksasin gibi antibiyotiklerle 60 günlük tedavi onaylandı
• Üç dozluk şarbon aşısı serisi
• Bazı durumlarda monoklonal antikorlarla (raxibacumab ve obiltoxaximab) tedavi

Şarbon aşısı

Belirli insan grupları için aşı mevcuttur. Aşı canlı bakteri içermez ve enfeksiyona yol açmaz. Ancak aşı, enjeksiyon bölgesinde ağrıdan daha ciddi alerjik reaksiyonlara kadar değişen yan etkilere neden olabilir.

Aşı genel halka yönelik değildir. Bunun yerine askeri personele, bakteri ile çalışan bilim insanlarına ve diğer yüksek riskli mesleklerdeki kişilere ayrılmıştır.

Enfekte hayvanlardan kaçınmak

Enfeksiyonun yaygın olduğu ve sürü hayvanlarının rutin olarak aşılanmadığı bir ülkede yaşıyorsanız veya seyahat ediyorsanız, çiftlik hayvanları ve hayvan derileriyle temastan mümkün olduğunca kaçının. Ayrıca uygun şekilde pişirilmemiş et yemekten de kaçının.

Gelişmiş ülkelerde bile, ölü bir hayvana dikkatli davranmak ve ithal deri, kürk veya yünle çalışırken veya işlerken önlem almak önemlidir.

Şarbon Teşhisi

Doktorunuz, hastalığa maruz kalma olasılığınızı belirlemek için başka soruların yanı sıra ne tür bir iş yaptığınızı da soracaktır. Öncelikle grip (grip) veya zatürre gibi belirti ve semptomlarınıza neden olabilecek diğer daha yaygın koşulları ekarte etmek isteyecektir.

Testler

Bir grip vakasını hızlı bir şekilde teşhis etmek için hızlı bir grip testi yaptırabilirsiniz. Diğer testler negatifse, özellikle araştırmak için aşağıdakiler gibi başka testler de yapılabilir:

• Cilt testi. Cildinizdeki şüpheli bir lezyondan alınan sıvı örneği veya küçük bir doku örneği (biyopsi), kutanöz şarbon belirtileri açısından laboratuvarda test edilebilir.
• Kan testleri. Şarbon bakterileri için laboratuarda kontrol edilen az miktarda kanınız alınabilir.
• Göğüs röntgeni veya bilgisayarlı tomografi (BT) taraması. Doktorunuz inhalasyon şarbonunun teşhisine yardımcı olmak için göğüs röntgeni veya bilgisayarlı tomografi (BT) taraması isteyebilir.
• Dışkı testi. Gastrointestinal şarbonu teşhis etmek için doktorunuz dışkı örneğini bakteriler açısından kontrol edebilir.
• Omurilik musluğu (lomber ponksiyon). Bu testte doktorunuz omurilik kanalınıza bir iğne sokar ve az miktarda sıvı çeker. Menenjit olasılığı nedeniyle doktorların sistemik şarbondan (kutanöz dışındaki türler) şüphelendiği her durumda omurilik musluğu önerilir.

Şarbon Tedavisi

Şarbon tedavisi, enfeksiyonun türüne, hastalığın ne kadar ilerlediğine ve hastanın genel sağlık durumuna bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Tedavi, bakterilerin yok edilmesi, toksinlerin etkisinin azaltılması ve komplikasyonların önlenmesini hedefler. Modern tıpta, enfeksiyonun çeşitli formlarında etkili tedavi yöntemleri bulunmaktadır. İşte tedavinin detaylı bileşenleri:

1. Antibiyotik Tedavisi

Antibiyotikler, şarbon tedavisinin temel taşını oluşturur. Bacillus anthracis bakterisi hızlı bir şekilde çoğaldığı için, hastalığın erken evresinde antibiyotik tedavisine başlanması kritik öneme sahiptir. Tedavi genellikle ağız yoluyla veya damar içi (intravenöz) yolla uygulanır. Türüne bağlı olarak, farklı antibiyotikler tercih edilir:

• Penisilin: Şarbon bakterisine karşı uzun yıllardır etkili bir antibiyotik olarak kullanılır. Ancak bazı bölgelerde penisilin direnci görülebilir, bu nedenle alternatifler değerlendirilir.
• Siprofloksasin: FDA tarafından şarbon tedavisi için onaylanmış güçlü bir florokinolon antibiyotiğidir. Hem deri şarbonunda hem de solunum şarbonunda kullanılır.
• Doksisiklin: Solunum şarbonu ve deri şarbonu dahil olmak üzere birçok formda etkili olan bir tetrasiklin antibiyotiğidir.

Tedavi Süresi:

Antibiyotik tedavisi genellikle 60 güne kadar sürer. Bunun nedeni, Bacillus anthracis sporlarının uzun süre vücutta kalabilmesi ve sporların aktive olması durumunda enfeksiyonun tekrar edebilme riskidir. Özellikle solunum şarbonunda, tedavi süresi boyunca bakteriyel yükün kontrol altında tutulması hayati öneme sahiptir.

2. Antitoksin Tedavisi

Bacillus anthracis bakterisi, yalnızca enfeksiyona neden olmaz; aynı zamanda ölümcül toksinler üretir. Bu toksinler, vücut dokularına zarar vererek organ yetmezliğine yol açabilir. Antibiyotikler bakterileri öldürse de toksinlerin etkisini doğrudan ortadan kaldıramaz. Bu noktada antitoksin tedavisi devreye girer.

• Raxibacumab: Şarbon toksinlerinin etkisini bloke eden bir monoklonal antikordur. FDA tarafından onaylanmıştır ve özellikle solunum şarbonunda toksinlerin zararlı etkilerini sınırlamada etkilidir.
• Obiltoxaximab: Toksinlere bağlanarak bunların hücrelere zarar vermesini engeller. Solunum şarbonu tedavisinde sıklıkla kullanılır.
• Anthrax Immune Globulin (AIG): Toksinlerin etkilerini azaltmak için kullanılan bir immünoterapi seçeneğidir. İleri evre solunum şarbonunda yardımcı tedavi olarak uygulanır.

Kullanım Alanları:

Antitoksinler genellikle solunum ve sindirim şarbonu gibi ağır formlarda kullanılır. Deri şarbonunda, enfeksiyon kontrol altına alınabiliyorsa genellikle gerekli değildir.

3. Destekleyici Tedaviler

Enfeksiyonun ilerleyen evrelerinde, özellikle solunum veya sindirim sistemi etkilenmişse, yoğun bakım desteği gerekebilir. Destekleyici tedavi, hastanın hayatta kalmasını sağlamak için önemlidir. Bu tedaviler şunları içerebilir:

• Solunum Desteği: Solunum şarbonunda akciğer hasarı meydana gelebilir ve oksijen desteği veya mekanik ventilasyon gerekebilir.
• Sıvı ve Elektrolit Desteği: Enfeksiyon sırasında vücut sıvı dengesini kaybedebilir. Özellikle sindirim sistemi şarbonunda, intravenöz sıvı tedavisi hayati önemdedir.
• Şok Yönetimi: Sepsis veya septik şok durumlarında kan dolaşımını desteklemek için vazopressör ilaçlar kullanılabilir.
• Organ Yetmezliği Tedavisi: Multiorgan yetmezliği gelişen hastalarda, diyaliz gibi ileri destek tedavileri gerekebilir.

4. Cerrahi Müdahaleler

Bazı durumlarda, özellikle deri şarbonunda bakteriyel enfeksiyon dokuda geniş bir nekroz (doku ölümü) oluşturursa cerrahi müdahale gerekebilir. Cerrahi yöntemler genellikle aşağıdaki durumlarda uygulanır:

• Nekrotik Dokunun Temizlenmesi (Debridman): Enfekte olmuş ve ölü dokuların cerrahi olarak çıkarılması, enfeksiyonun yayılmasını önleyebilir.
• Abse Drenajı: Deri şarbonu enfeksiyonuna bağlı olarak gelişen apselerin drenajı gerekebilir.

Cerrahi müdahaleler genellikle antibiyotik tedavisi ile birlikte uygulanır ve hastanın genel sağlık durumuna göre planlanır.

5. Aşı Tedavisi ve Profilaksi

Şarbon tedavisinde koruyucu önlemler de önemli bir yer tutar. Aşılar, hem hastalığı önlemek hem de tedavi sonrası bağışıklığı güçlendirmek amacıyla kullanılabilir. Şarbon aşısı, özellikle yüksek riskli bireyler için önerilir:

• Şarbon Aşısı (Anthrax Vaccine Adsorbed – AVA): Bağışıklık sistemini şarbon bakterisine karşı güçlendiren bir aşıdır. Çiftçiler, veterinerler ve askeri personel gibi yüksek risk grubundaki bireylere uygulanır.

Aşılar, maruziyet sonrası koruyucu tedavinin bir parçası olarak da kullanılabilir. Şarbon sporlarına maruz kalmış bireylere, 60 günlük antibiyotik tedavisi ile birlikte aşı uygulanması etkili bir koruma sağlar.

6. Maruziyet Sonrası Profilaksi (PEP)

Şarbon sporlarına maruz kalmış kişilerde, enfeksiyon gelişmeden önce önleyici tedavi uygulanabilir. Maruziyet sonrası profilaksi (PEP), özellikle biyoterörizm olaylarında yaygın bir şekilde kullanılır. PEP şunları içerir:

• Antibiyotik Tedavisi: Siprofloksasin veya doksisiklin, maruziyet sonrası profilakside 60 gün boyunca kullanılır.
• Şarbon Aşısı: Profilaktik antibiyotik tedavisine ek olarak, üç doz aşı uygulanabilir.

Bu yöntem, solunum şarbonunun önlenmesinde oldukça etkilidir.

7. Komplikasyonların Tedavisi

İleri evre enfeksiyonlarda komplikasyonlar sık görülür. Tedaviye yönelik önlemler şunları içerir:

• Menenjit Tedavisi: Şarbon bakterisi beyin ve omurilik zarlarına ulaşırsa menenjit gelişebilir. Bu durum, yoğun antibiyotik tedavisi ve destekleyici bakım gerektirir.
• Sepsis Tedavisi: Enfeksiyonun kana yayılması durumunda, kan enfeksiyonunu kontrol altına almak için agresif tedavi protokolleri uygulanır.

8. Şarbon Tedavisinde Multidisipliner Yaklaşım

Enfeksiyonun farklı organları ve sistemleri etkileyen çok yönlü bir hastalık olması, tedavi sürecinde multidisipliner bir yaklaşım gerektirir. Şarbon tedavisinde genellikle şu uzmanlık alanları yer alır:

• Enfeksiyon Hastalıkları Uzmanları: Doğru tanı koyar ve tedavi sürecini yönetir.
• Yoğun Bakım Uzmanları: İleri evre komplikasyonları olan hastaların bakımını sağlar.
• Cerrahlar: Cerrahi müdahaleler için devreye girer.
• Mikrobiyologlar ve Epidemiyologlar: Hastalığın yayılımını kontrol altına almak için çalışmalar yapar.

Sonuç

Hem bireysel hem de toplumsal sağlık için ciddi bir tehdit oluşturan bir hastalıktır. Belirtileri, tanı yöntemleri ve tedavi süreçleri hakkında farkındalık oluşturmak, hastalığın kontrol altına alınmasında büyük önem taşır. Gelişmiş tıbbi olanaklar ve doğru tedavi protokolleri sayesinde enfeksiyonun ölümcül etkilerinin önüne geçilebilir. Bununla birlikte, koruyucu önlemler ve aşılama programlarının yaygınlaştırılması, hastalığın toplumda görülme sıklığını büyük ölçüde azaltacaktır.

Günümüzde, halk sağlığı açısından kontrol edilebilir bir hastalık olarak kabul edilse de biyolojik silah olarak kullanımı potansiyeli nedeniyle sürekli bir izleme ve önlem gerektirir. Hem bireylerin hem de toplumların, bu hastalığa karşı duyarlı olması önemlidir. Özellikle tarım ve hayvancılık sektöründe çalışan bireylerin bilinçlendirilmesi, enfeksiyonun yayılımını engellemek adına kritik bir rol oynamaktadır.

Sonuç olarak, enfeksiyonun etkilerini minimize etmek için erken teşhis, etkili tedavi ve geniş çaplı önleme stratejilerinin uygulanması gereklidir. Bu çabaların başarılı bir şekilde uygulanması, yalnızca bireylerin yaşamını değil, aynı zamanda küresel sağlık güvenliğini de olumlu yönde etkileyecektir.

Referanslar:

1. Şarbon Nedir? Şarbonun 27 Belirtisi, Tanısı Ve Tedavisi
2. Turnbull, P. C. (2008). Anthrax: A Continuing Concern in the 21st Century.
3. Mock, M., & Fouet, A. (2001). Anthrax. Annual Review of Microbiology.
4. Inglesby, T. V., et al. (2002). Anthrax as a Biological Weapon: Medical and Public Health Management.
5. Dixon, T. C., Meselson, M., Guillemin, J., & Hanna, P. C. (1999). Anthrax. New England Journal of Medicine.
6. Fasanella, A., et al. (2010). Bacillus Anthracis in the Environment: Persistence and Survival Strategies.
7. Coker, R. J., & Mounier-Jack, S. (2006). Preparedness for Bioterrorism: Lessons from Anthrax.
8. Bozue, J., et al. (2005). Molecular Mechanisms of Bacillus Anthracis Pathogenesis.
9. Welkos, S. L., et al. (1986). Virulence Factors of Bacillus Anthracis.
10. Hsu, L. L., & Schmitt, K. (2008). The Role of Public Health in Responding to Anthrax Bioterrorism.
11. Guillemin, J. (2002). Anthrax: The Investigation of a Deadly Outbreak.
12. Grunow, R., & Finke, E. J. (2002). A Current Review of Anthrax Outbreaks and Bioterrorism.
13. Stern, S. H. (2003). Anthrax as a Zoonotic Disease: Implications for Control.
14. Beyer, W., et al. (2005). Bacillus Anthracis and the Ecology of Anthrax.
15. Dragon, D. C., & Rennie, R. P. (1995). The Ecology of Anthrax Spores: Tough but Not Invincible.
16. Hugh-Jones, M. (2009). Global Surveillance of Anthrax.
17. Keim, P., et al. (2000). Population Genetic Structure of Bacillus Anthracis.
18. Brojatsch, J., & Duesbery, N. S. (2005). Anthrax Toxin Effects on Host Cell Signaling.
19. Quinn, C. P., et al. (2004). Serological Responses to Anthrax in Humans and Animals.
20. Stepanov, A. V., et al. (1996). Study of the Virulence of Bacillus Anthracis Strains.
21. Oyston, P. C. F., et al. (2005). The Molecular Biology of Bacillus Anthracis.
22. Riedel, S. (2004). Anthrax: A Continuing Health Threat.
23. CDC. (2019). Laboratory Identification of Bacillus Anthracis.
24. Kolstø, A. B., et al. (2009). Bacillus Anthracis: Comparative Genomics.
25. Lindeque, P. M., & Turnbull, P. C. (1994). Ecology and Epidemiology of Anthrax in Etosha National Park.
26. Read, T. D., et al. (2003). Comparative Genomics of Bacillus Anthracis.
27. Ramsay, J. D., & Swain, E. J. (2008). Anthrax Risk Assessment.
28. Kuszewski, K., & Brydak, L. B. (2009). Anthrax Outbreaks in Europe.
29. Global Anthrax Conference Proceedings. (2011).
30. Bartlett, J. G., et al. (2002). Management of Anthrax.
31. Anthrax Research Center. Annual Report on Anthrax Studies.
32. Kirshner, R. J., & Goldman, D. P. (2005). Bioterrorism: Anthrax.
33. Public Health England (PHE). Guidelines on Anthrax.
34. Anderson, A. C., & Taylor, M. L. (2011). Bacillus Anthracis Spore Formation and Germination: Implications for Biodefense Strategies.
35. Van Ert, M. N., et al. (2007). Global Genetic Population Structure of Bacillus Anthracis.
36. Tournier, J. N., et al. (2009). Anthrax Toxins: A 21st Century Perspective.
37. Hoffmaster, A. R., et al. (2002). Characterization of Bacillus Anthracis Isolates.
38. Bell, R. S., et al. (2002). Medical Management of Inhalation Anthrax.
39. Little, S. F., & Ivins, B. E. (1999). Effectiveness of Human Anthrax Vaccine.
40. Turnbull, P. C. B. (2002). Guidelines for the Surveillance and Control of Anthrax in Humans and Animals.
41. Saile, E., & Koehler, T. M. (2006). Bacillus Anthracis Sporulation and Pathogenesis.
42. Shlyakhov, E., & Rubinstein, E. (1994). Vaccination Against Anthrax: The Israeli Experience.
43. Goossens, P. L. (2009). Animal Models of Human Anthrax.
44. https://scholar.google.com/
45. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
46. https://www.researchgate.net/
47. https://www.mayoclinic.org/
48. https://www.nhs.uk/
49. https://www.webmd.com/