Botulizm Tedavisi: 4 Nedeni, Belirtileri Ve Teşhisi

Botulizm, dünya genelinde nadir fakat ölümcül olabilen bir gıda zehirlenmesi olarak bilinir. Bu hastalığa, Clostridium botulinum isimli bakterinin ürettiği botulinum toksini neden olur. Bu toksin, sinir sistemini etkileyerek felce neden olabilir ve tedavi edilmediğinde solunum yetmezliği ve ölüme yol açabilir. Özellikle gelişmiş ülkelerde hijyen standartlarının yüksek olmasına rağmen, hâlâ ciddi bir halk sağlığı sorunu olarak görülmektedir. Yetersiz ısıl işlem görmüş gıdalar, ev yapımı konserveler ve bazı işlenmiş gıdalar hastalık riski taşımaktadır.

Botulizm Tedavisi: 4 Nedeni, Belirtileri Ve Teşhisi

Tarihte vakaların en çok görüldüğü dönem, gıda güvenliğinin yeterince sağlanamadığı ve korunma yöntemlerinin sınırlı olduğu zamanlardı. Bununla birlikte, günümüzde modern koruyucu önlemler ve gıda işleme teknikleri sayesinde vakalar büyük ölçüde azalmıştır. Ancak, hastalık hâlâ özellikle hijyen kurallarına uymayan gıda üretim süreçlerinde risk oluşturmaya devam etmektedir. Örneğin, evde yapılan konservelerde uygun sterilizasyon uygulanmadığında toksin üretimi riski artar.

Bu hastalık sadece gıda yoluyla değil, nadiren yara botulizmi ve bebek botulizmi olarak bilinen türlerde de ortaya çıkabilir. Yara botulizmi, genellikle bakterinin kirli bir yaradan vücuda girmesiyle oluşur. Bebek botulizmi ise, genellikle bal gibi botulinum sporları içerebilecek gıdaların 1 yaş altındaki bebeklere verilmesi sonucu ortaya çıkar. Bu nedenlerle bilinçlenmek ve korunma yollarını bilmek hayati öneme sahiptir.

Botulizm, bakteriyel zehirlenmeler arasında özel bir yere sahiptir çünkü botulinum toksini, şimdiye kadar bilinen en güçlü biyolojik zehirdir. Çok küçük miktarları dahi öldürücü olabilir. Bu nedenle, gıda güvenliği önlemleri hayati bir rol oynar. Bu makalede, botulizmin ne olduğu, nasıl oluştuğu, belirtileri, tedavi yöntemleri ve korunma yolları detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Botulizm Nedir?

Botulizm, Clostridium botulinum adlı bakterinin ürettiği bir nörotoksin tarafından tetiklenen ciddi bir hastalıktır. Bu bakteriler, oksijensiz ortamda üreyebilirler ve genellikle gıdaların içinde gelişirler. Spor formundaki bu bakteri, uygun koşullar altında çoğalarak toksin üretir. Toksin vücuda alındığında, sinir hücrelerini bloke ederek kas felcine neden olur. Solunum kaslarını etkilediğinde, kişi nefes almakta zorlanır ve acil tıbbi müdahale olmadığında ölümle sonuçlanabilir.

Clostridium botulinum’un farklı tipleri vardır ve bu tipler genellikle insanlarda farklı botulizm formlarına yol açar. A, B, E ve nadiren F tipi botulinum toksini, insanlarda botulizme neden olan başlıca türlerdir. Gıda kaynaklı botulizm, bakterinin toksin salgıladığı kontamine gıdaların tüketilmesiyle oluşur. Yara botulizmi, bakterilerin kirli yaralarda çoğalmasıyla meydana gelirken, bebek botulizmi, 1 yaşından küçük bebeklerde genellikle botulinum sporlarının alınmasıyla gelişir.

Botulizm Belirtileri

Gıda kaynaklı botulizm

Belirtileri genellikle toksinin vücudunuza girmesinden 12 ila 36 saat sonra başlar. Ancak ne kadar toksin tükettiğinize bağlı olarak semptomların başlaması birkaç saatten birkaç güne kadar değişebilir.

Belirtiler şunlardır:

1. Yutma veya konuşma sorunu
2. Kuru ağız
3. Yüzün her iki tarafında yüz zayıflığı
4. Bulanık veya çift görme
5. Sarkık göz kapakları
6. Nefes almada zorluk
7. Bulantı, kusma ve mide krampları
8. Felç

Yara botulizmi

Belirtileri, toksinin vücudunuza girmesinden yaklaşık 10 gün sonra ortaya çıkar:

1. Yutma veya konuşma sorunu
2. Yüzün her iki tarafında yüz zayıflığı
3. Bulanık veya çift görme
4. Sarkık göz kapakları
5. Nefes almada zorluk
6. Felç

Yaranın etrafındaki alan her zaman şişmiş gibi görünmeyebilir ve renk değişikliği göstermeyebilir.

Bebek botulizmi

Sorunlar genellikle toksinin bebeğin vücuduna girmesinden 18 ila 36 saat sonra başlar. Belirtiler şunları içerir:

1. Genellikle ilk semptom olan kabızlık
2. Kas zayıflığı ve başı kontrol etmede zorluk nedeniyle sarkık hareketler
3. Zayıf ağlama
4. sinirlilik
5. Salya akması
6. Sarkık göz kapakları
7. Yorgunluk
8. Emme veya beslenmede sorun
9. Felç

Bazı semptomlar genellikle hastalıkta ortaya çıkmaz. Örneğin, hastalık genellikle kan basıncını veya kalp atış hızını yükseltmez veya ateşe veya kafa karışıklığına neden olmaz. Bazen yara botulizmi ateşe neden olabilir.

İyatrojenik botulizm

Bu türde (kozmetik veya tıbbi nedenlerle toksinin enjekte edilmesi durumunda) ciddi yan etkilerin nadir görülen vakaları olmuştur. Bunlar baş ağrısı, yüz felci ve kas güçsüzlüğünü içerebilir.

Ne zaman doktora görünmeli?

Hasta olduğunuzdan şüpheleniyorsanız acil tıbbi yardım alın. İlk tedavi hayatta kalma şansınızı artırır ve komplikasyon riskinizi azaltır.

Hızlı bir şekilde tıbbi bakım almak, halk sağlığı yetkililerini gıda kaynaklı vakalar konusunda da uyarabilir. Başkalarının kontamine yiyecekleri yemesini engelleyebilirler. Ancak hastalığın kişiden kişiye yayılamayacağını unutmayın.

Yaklaşık 12 ila 48 saat içinde gelişen, özellikle açık bir bağlantısı olmayan kişilerde alışılmadık bir hastalık kümesi, biyoterörizm şüphesini artırabilir.

Botulizm Nedenleri

1. Gıda kaynaklı botulizm

Tipik kaynağı, uygunsuz şekilde konserve edilen veya muhafaza edilen ev yapımı yiyeceklerdir. Bu gıdalar genellikle meyve, sebze ve balıktır. Baharatlı biberler (kırmızı biber), folyoya sarılı fırında patates ve sarımsakla aşılanmış yağ gibi diğer yiyecekler de kaynak olabilir.

2. Yara botulizmi

C. botulinum bakterisi yaraya girdiğinde çoğalarak toksin üretebilir. Yara fark edilmeyen bir kesik olabilir. Ya da yara travmatik bir yaralanma ya da ameliyattan kaynaklanmış olabilir.

Bakteri sporlarını içerebilen eroin enjekte eden kişilerde son yıllarda bu hastalık arttı. Aslında hastalığın bu türü, siyah katran eroini enjekte eden kişilerde daha yaygındır.

3. Bebek botulizmi

Bebeklerde bakteri sporları bağırsaklarına girip toksin ürettiğinde bebek hastalığa yakalanır. Bazı durumlarda kaynak bal olabilir. Ancak bakterilerle kirlenmiş toprağa maruz kalma olasılığı daha yüksektir.

4. İyatrojenik botulizm

Nadiren, kırışıklıkların giderilmesi gibi kozmetik nedenlerden veya migren tedavisi gibi tıbbi nedenlerden dolayı çok fazla botulinum toksini enjekte edildiğinde meydana gelir.

Komplikasyonları

Botulinum toksini vücudunuzdaki kas kontrolünü etkilediği için birçok komplikasyona neden olabilir. En acil tehlike nefes alamamanızdır. Nefes alamamak bu hastalıkta yaygın bir ölüm nedenidir.

Rehabilitasyon gerektirebilecek diğer komplikasyonlar şunları içerebilir:

1. Konuşma zorluğu
2. Yutma güçlüğü
3. Uzun süreli zayıflık
4. Nefes darlığı

Önleme

Gıda kaynaklı botulizm

Mikropların yok edildiğinden emin olmak için evde yiyecekleri konserve ederken veya saklarken uygun teknikleri kullanın. Yiyecekleri güvenli bir şekilde hazırlamak ve saklamak da önemlidir:

1. Ev yapımı konserve yiyecekleri, yiyeceğe bağlı olarak 20 ila 100 dakika boyunca 250 Fahrenheit (121 Santigrat) sıcaklıkta basınçlı olarak pişirin.
2. Bu yiyecekleri servis etmeden önce 10 dakika kaynatmayı düşünün.
3. Kabı şişmişse veya yiyecek kötü kokuyorsa, konservelenmiş yiyecekleri yemeyin. Ancak tat ve koku her zaman C. botulinum’un varlığını ele vermeyebilir. Bazı türler yiyeceklerin kötü kokmasına veya alışılmadık tatlara neden olmaz.
4. Patatesleri pişirmeden önce folyoya sararsanız sıcak yiyin. Folyoyu gevşetin ve patatesleri oda sıcaklığında değil, buzdolabında saklayın.
5. Sarımsak veya otlarla zenginleştirilmiş ev yapımı yağları buzdolabında saklayın. Dört gün sonra onları atın.
6. Konserve yiyecekleri açtıktan sonra buzdolabında saklayın.

Yara botulizmi

Bu hastalığı ve diğer ciddi kan yoluyla bulaşan hastalıkları önlemek için asla sokak ilaçlarını enjekte etmeyin veya solumayın. Enfeksiyonu önlemek için yaraları temiz tutun. Bir yaranın enfeksiyon kaptığını düşünüyorsanız hemen tıbbi tedaviye başvurun.

Bebek botulizmi

Riski azaltmak için, 1 yaşın altındaki çocuklara balın tadını çok az da olsa vermekten kaçının.

İyatrojenik botulizm

Önlemek için, çeşitli botulinum toksini formlarını kullanan herhangi bir kozmetik veya tıbbi prosedür için lisanslı bir sağlık uzmanına gittiğinizden emin olun. OnabotulinumtoxinA (Botox), abobotulinumtoxinA (Dysport) ve diğerlerini içerir.

Teşhisi

Teşhis için sağlık uzmanınız sizi kas zayıflığı veya felç açısından kontrol eder. Sağlayıcınız sarkık göz kapakları ve zayıf ses gibi semptomları arar. Sağlayıcınız son birkaç gün içinde yediğiniz yiyecekler hakkında sorular sorar. Yara yoluyla herhangi bir bakteriye maruz kalıp kalmadığınızı tespit etmeye çalışırlar.

Olası bebek botulizmi vakalarında, sağlayıcı çocuğunuzun yakın zamanda bal yiyip yemediğini sorabilir. Sağlayıcı ayrıca bebeğinizin kabızlığı olup olmadığını veya normalden daha az aktif olup olmadığını sorabilir.

Toksinin kanıtı için kan, dışkı veya kusmuk analizi, bebek veya gıda kaynaklı hastalık tanısının doğrulanmasına yardımcı olabilir. Ancak bu test sonuçlarının alınması günler sürebilir. Dolayısıyla doktorun muayenesi teşhis etmenin ana yoludur.

Botulizm Tedavisi

Botulizm, çok ciddi ve hızlı müdahale gerektiren bir hastalıktır. Tedavi edilmediği takdirde solunum yetmezliği ve ölümle sonuçlanabilir. Ancak zamanında yapılan müdahale ile hastalar büyük oranda kurtarılabilir. Tedavi süreci, botulizmin türüne ve hastanın durumuna göre değişiklik gösterebilir. Tedavi genellikle antitoksin uygulaması, solunum desteği ve rehabilitasyon gibi adımları içerir. Şimdi bu tedavi yöntemlerini detaylandırarak inceleyelim:

1. Antitoksin Tedavisi

Antitoksin, botulizm tedavisinde kullanılan en kritik bileşendir. Botulinum toksininin sinir hücrelerine bağlanarak felce neden olmasını engeller. Ancak antitoksin, yalnızca toksin henüz sinir hücrelerine bağlanmadan önce etkilidir. Bu nedenle erken teşhis ve müdahale hayati öneme sahiptir. Antitoksin tedavisinde iki temel ürün bulunur:

• Yetişkinlerde Kullanılan Antitoksin: Botulizm antitoksini, yetişkinlerde ve 1 yaş üstü çocuklarda kullanılır. Antitoksin, insan plazmasından elde edilir ve içinde botulinum toksinine karşı bağışıklık sağlayacak antikorlar bulunur.
• Bebek Botulizmi İçin BabyBIG: Bebek botulizmi, 1 yaş altı bebeklerde görülür ve bu durumda botulinum immün globulini (BabyBIG) kullanılır. BabyBIG, botulizm toksininin etkilerini azaltmak için özel olarak geliştirilmiş bir tedavi yöntemidir.

Antitoksin tedavisi, botulizmin ilerlemesini durdurur ancak daha önce sinir hücrelerine bağlanmış olan toksinleri etkisiz hale getirmez. Bu nedenle hastanın iyileşmesi, vücudun toksinden doğal olarak arınmasına ve sinir hücrelerinin kendini yenilemesine bağlıdır.

2. Solunum Desteği

Botulinum toksini, solunum kaslarını felç edebilir ve bu durumda hasta kendi başına nefes alamaz hale gelir. Bu durumda solunum cihazı (ventilatör) kullanılarak hastaya mekanik destek sağlanır. Solunum desteği genellikle birkaç hafta, hatta bazı durumlarda aylarca sürebilir. Botulizm tedavisinin en kritik aşamalarından biri, hastanın solunum fonksiyonlarının desteklenmesidir.

• Mekanik Ventilasyon: Botulizm nedeniyle felç olan solunum kasları, toksinin etkisi geçene kadar işlev göremez. Mekanik ventilasyon, hastanın kendi başına nefes almasını sağlayana kadar ona nefes desteği verir. Hastalar, toksin vücuttan tamamen atılana kadar ventilatöre bağlı kalabilirler.
• Yoğun Bakım Gereksinimi: Solunum desteği sağlanırken hasta genellikle yoğun bakım ünitesinde takip edilir. Yoğun bakım, hastaların tüm hayati fonksiyonlarının yakından izlenmesini ve gerektiğinde acil müdahalelerin yapılmasını sağlar.

3. Gastrointestinal Temizlik (Mide ve Bağırsak Temizliği)

Gıda kaynaklı botulizm vakalarında, vücutta henüz emilmemiş olan toksinin temizlenmesi hayati öneme sahiptir. Bu süreçte mide lavajı (midenin yıkanması) ve bağırsakların temizlenmesi gibi işlemler uygulanabilir. Bu yöntemler, toksinin daha fazla emilmesini önler ve vücutta dolaşıma girmeden atılmasını sağlar.

• Mide Lavajı: Hastalığın erken dönemlerinde mide lavajı uygulanarak sindirim sisteminde henüz emilmemiş olan botulinum toksini temizlenmeye çalışılır. Bu yöntem, sadece hastalığın erken evrelerinde uygulanır çünkü daha sonra mide ve bağırsaklardaki toksin kana karışmış olur.
• Bağırsak Temizliği: Ayrıca, müshil veya diğer bağırsak temizleyici maddeler kullanılarak sindirim kanalındaki toksinlerin vücuttan atılması sağlanabilir. Bu işlemler, toksinin daha fazla yayılmasını önleyebilir.

4. Antibiyotik Tedavisi (Yara Botulizmi İçin)

Yara botulizmi vakalarında, Clostridium botulinum bakterisinin yara bölgesinde çoğalmasını durdurmak için antibiyotik tedavisi gerekebilir. Ancak gıda kaynaklı botulizmde antibiyotik kullanımı önerilmez, çünkü bakteriler ölürken daha fazla toksin salgılayabilirler. Yara botulizminde genellikle yara temizliği yapılır ve bakteri üremesini durdurmak için güçlü antibiyotikler verilir.

• Penisilin ve Metronidazol: Yara botulizminin tedavisinde yaygın olarak kullanılan antibiyotiklerdir. Bu antibiyotikler, bakterilerin çoğalmasını durdurur ve yara bölgesindeki enfeksiyonu kontrol altına alır. Ancak antibiyotik tedavisi, bakterilerin toksin üretme sürecini durdurmadığı için her zaman antitoksin tedavisiyle birlikte uygulanır.

5. Rehabilitasyon ve Fizyoterapi

İyileşen hastalar genellikle uzun süreli kas zayıflığı ve işlev kaybı yaşarlar. Sinir hücrelerinin tamamen iyileşmesi zaman alır, bu nedenle hastalar uzun bir rehabilitasyon sürecine ihtiyaç duyabilir. Fizyoterapi ve kas güçlendirme egzersizleri, kasların eski işlevlerini geri kazanmasına yardımcı olabilir.

• Fizik Tedavi: Botulizmin yol açtığı kas zayıflığı ve felç, hastaların günlük aktivitelerini gerçekleştirmelerini zorlaştırabilir. Fizyoterapistler, kasların güçlenmesi ve motor becerilerin yeniden kazanılması için özel egzersiz programları hazırlar.
• Solunum Terapisi: Solunum kaslarının felci sonucu uzun süre ventilatöre bağlı kalan hastalar, solunum terapisine ihtiyaç duyabilir. Solunum terapisi, hastanın akciğer kapasitesini artırmaya ve kendi başına nefes almasını sağlamaya yönelik özel egzersizler içerir.
• Psikolojik Destek: Botulizm tedavisi süreci uzun ve zorlu olabilir. Bu süreçte hastaların psikolojik destek alması, tedaviye uyum sağlamalarını ve moral kazanmalarını kolaylaştırır.

6. Botulizmin Uzun Vadeli Sonuçları

Tedavi sonrası hastaların birçoğu uzun süreli komplikasyonlar yaşayabilir. Özellikle kas zayıflığı, solunum sorunları ve yorgunluk gibi sorunlar aylarca hatta yıllarca sürebilir. Bu nedenle hastaların düzenli olarak doktor kontrollerine gitmeleri ve tedavi süreçlerini dikkatle takip etmeleri gerekir.

• Kas Güçsüzlüğü: Botulinum toksini sinir-kas iletişimini engellediği için kaslar bir süre işlevini kaybedebilir. Hastalar, sinirlerin yeniden işlev kazanması ve kasların güçlenmesi için uzun süreli fizyoterapiye ihtiyaç duyar.
• Solunum Sorunları: Solunum kaslarının felci sonucu hastalar, normal solunum fonksiyonlarına dönmek için solunum terapisine ihtiyaç duyabilirler. Solunum fonksiyonları, toksinin etkilerinin geçmesiyle birlikte yavaş yavaş geri döner.
• Genel Yorgunluk: Hastalar, iyileşme sürecinde uzun süreli yorgunluk ve halsizlik hissedebilirler. Bu belirtiler zamanla hafifler, ancak tam iyileşme birkaç ayı bulabilir.

Sonuç

Botulizm, doğru şekilde ele alınmadığında ciddi sağlık sorunlarına ve hatta hayati tehlikeye yol açabilen, nadir fakat oldukça tehlikeli bir hastalıktır. Clostridium botulinum bakterisinin ürettiği toksinlerin neden olduğu bu durum, genellikle uygun olmayan besin muhafazası veya hijyen eksikliği gibi önlenebilir faktörlerden kaynaklanır. Hastalığın semptomları hızlı bir şekilde ilerleyebileceği için erken tanı ve tedavi büyük önem taşır. Botulizm belirtilerini tanımak ve şüpheli durumlarda hızla tıbbi yardım almak, hastalığın ciddi komplikasyonlarını önlemek için kritik bir adımdır. Bu nedenle, botulizmin oluşum mekanizmasının ve risk faktörlerinin bilinmesi, hem bireysel hem de toplumsal sağlık açısından hayati önem taşır.

Tedavi sürecinde, botulizmin nörotoksik etkilerinin zamanında kontrol altına alınması, hastanın iyileşme sürecini belirler. Antitoksin tedavisi, toksinin etkilerini durdurmak için en etkili yöntemdir; ancak bu tedavi, toksinin sinir sistemi üzerinde yarattığı hasarı tamamen geri çeviremez. Dolayısıyla, tedavi sonrası rehabilitasyon ve destekleyici bakım, botulizmin uzun vadeli etkilerinin yönetiminde kilit rol oynar. Hastaların solunum desteği veya fizik tedavi gibi ihtiyaçlarının karşılanması, iyileşme sürecini hızlandırabilir. Modern tıp, botulizmle başa çıkmak için etkili yöntemler geliştirmiş olsa da hastalığın tedavisinin zorlukları, korunma önlemlerinin önemini daha da artırır.

Sonuç olarak, botulizm, hijyen ve gıda güvenliği kurallarına uyulması durumunda büyük ölçüde önlenebilir bir hastalıktır. Ev yapımı gıdaların hazırlanmasında sterilizasyon kurallarına dikkat edilmesi, riskli durumların ortadan kaldırılmasında temel bir rol oynar. Ayrıca, bilinçli bir toplum yaratmak adına botulizm hakkında eğitim ve farkındalık kampanyaları düzenlenmesi, bu hastalığın görülme sıklığını azaltmada etkili olabilir. Hastalığın ciddiyeti göz önüne alındığında, botulizm belirtileriyle karşılaşan bireylerin hızlı bir şekilde tıbbi yardım alması gerektiği unutulmamalıdır. Bu şekilde, hem bireysel sağlığın korunması hem de toplum genelinde botulizm riskinin en aza indirilmesi mümkündür.

Referanslar:

1. Botulizm Tedavisi: 4 Nedeni, Belirtileri Ve Teşhisi
2. Sobel, J. (2005). Botulism. Clinical Infectious Diseases, 41(8), 1167-1173.
3. Shapiro, R. L., Hatheway, C., & Swerdlow, D. L. (1998). Botulism in the United States: A clinical and epidemiologic review. Annals of Internal Medicine, 129(3), 221-228.
4. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). (1998). Botulism in the United States, 1899-1996. CDC Publication.
5. Peck, M. W. (2009). Biology and genomic analysis of Clostridium botulinum. Advances in Microbial Physiology, 55, 183-265.
6. Dembek, Z. F., Smith, L. A., & Rusnak, J. M. (2007). Botulism: Cause, effects, diagnosis, clinical and laboratory identification, and treatment modalities. Disaster Medicine and Public Health Preparedness, 1(2), 122-134.
7. Ferreira, J. L. (2016). Botulism: A global perspective. Microbiology Spectrum, 4(1), TBS-0011-2015.
8. Arnon, S. S., et al. (2001). Botulinum toxin as a biological weapon. JAMA, 285(8), 1059-1070.
9. Lindström, M., & Korkeala, H. (2006). Laboratory diagnostics of botulism. Clinical Microbiology Reviews, 19(2), 298-314.
10. Montecucco, C., & Schiavo, G. (1994). Mechanism of action of tetanus and botulinum neurotoxins. Molecular Microbiology, 13(1), 1-8.
11. Sobel, J. (2002). Diagnosis and treatment of botulism: A century later, clinical suspicion remains the cornerstone. Clinical Infectious Diseases, 36(2), 167-169.
12. Popoff, M. R., & Bouvet, P. (2009). Clostridial toxins. Future Microbiology, 4(8), 1021-1064.
13. Simpson, L. L. (1981). The origin, structure, and pharmacological activity of botulinum toxin. Pharmacological Reviews, 33(3), 155-188.
14. Rossetto, O., et al. (2014). Botulinum neurotoxins: Mechanism of action and therapeutic applications. Handbook of Experimental Pharmacology, 235, 1-44.
15. Collins, M. D., & East, A. K. (1998). Phylogeny and taxonomy of the food-borne pathogen Clostridium botulinum and its neurotoxins. Journal of Applied Microbiology, 84(1), 5-17.
16. Zhang, S., et al. (2017). Structural basis for the activation and inhibition of botulinum neurotoxin E. Nature, 550(7674), 343-347.
17. Franz, D. R., et al. (1997). Clinical recognition and management of patients exposed to biological warfare agents. JAMA, 278(5), 399-411.
18. Smith, T. J., et al. (2015). The botulinum neurotoxin complex. Toxicon, 107, 2-8.
19. Johnson, E. A. (2014). Clostridial toxins as therapeutic agents: Benefits of nature’s most toxic proteins. Annual Review of Microbiology, 68, 60-80.
20. Rummel, A. (2013). Double receptor anchorage of botulinum neurotoxins accounts for their exquisite neurospecificity. Current Topics in Microbiology and Immunology, 364, 61-90.
21. Gill, D. M. (1982). Bacterial toxins: A table of lethal amounts. Microbiological Reviews, 46(1), 86-94.
22. Hill, K. K., et al. (2007). Genetic diversity among botulinum neurotoxin-producing clostridial strains. Journal of Bacteriology, 189(3), 818-832.
23. Eisele, K. H., et al. (2011). Tetanus and botulinum neurotoxins: From intracellular transport to therapeutic use. Cellular and Molecular Life Sciences, 68(3), 387-403.
24. Sakaguchi, G. (1983). Clostridium botulinum toxins. Pharmacology & Therapeutics, 19(2), 165-194.
25. Schiavo, G., et al. (2000). Botulinum neurotoxins: The molecular mechanism of action. Trends in Biochemical Sciences, 25(9), 367-373.
26. Chen, F., et al. (2008). Botulinum neurotoxin: From poison to medicine. Toxicon, 54(5), 583-589.
27. Peck, M. W., Stringer, S. C., & Carter, A. T. (2011). Clostridium botulinum in the post-genomic era. Food Microbiology, 28(2), 183-191.
28. Hatheway, C. L. (1995). Clostridium botulinum and other clostridia that produce botulinum neurotoxin. Handbook of Clinical Toxicology of Animal Venoms and Poisons, 657-673.
29. Jones, R. G., & Sayers, C. L. (2011). Molecular biology of botulinum neurotoxin production. Molecular Aspects of Botulinum Neurotoxin, 22-40.
30. Smith, G. R., & Young, M. (1980). Botulism: The organism, its toxins, the disease. Philosophical Transactions of the Royal Society of London. B, Biological Sciences, 288(1028), 345-356.
31. Brett, M. M., et al. (2005). Detection of botulinum toxin in patients and food. Clinical Microbiology Reviews, 18(1), 47-79.
32. Pellett, S. (2013). Role of botulinum neurotoxin diversity in biology, medicine, and biotechnology. Biochimie, 95(12), 2057-2065.
33. Horowitz, B. Z. (2010). Type A botulism. Toxicon, 56(5), 700-703.
34. Eklund, M. W., & Poysky, F. T. (1974). Growth and toxin production by Clostridium botulinum type E below pH 4.5. Applied Microbiology, 27(5), 939-943
35. https://scholar.google.com/
36. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
37. https://www.researchgate.net/
38. https://www.mayoclinic.org/
39. https://www.nhs.uk/
40. https://www.webmd.com/