Hipertansif Kalp Hastalığı: 10 Belirtisi Nedenleri Tedavisi

Hipertansif kalp hastalığı, dünya genelinde yaygın bir sağlık sorunu olup, uzun süreli yüksek tansiyonun (hipertansiyon) kalp üzerinde yarattığı olumsuz etkilerin bir sonucu olarak ortaya çıkar. Kalbin temel işlevi, vücuda oksijen ve besin maddeleri taşımak için kan pompalamaktır. Ancak hipertansiyon, kalbin bu işlevi yerine getirmesini zorlaştıran bir durum yaratır. Kan damarlarının içindeki basıncın sürekli yüksek olması, zamanla kalp kasının kalınlaşmasına ve sertleşmesine neden olabilir. Bu durum, kalbin görevini zorlaştırır ve çeşitli kalp rahatsızlıklarına yol açabilir. Hipertansif kalp hastalığı terimi, hipertansiyonun yol açtığı kalp kası bozukluklarını ve kalbin diğer yapılarındaki hasarı tanımlamak için kullanılır.

Hipertansif Kalp Hastalığı: 10 Belirtisi Nedenleri Tedavisi

Hipertansiyon, genellikle “sessiz katil” olarak adlandırılır çünkü çoğu insan belirgin semptomlar yaşamadan bu durumu yıllarca taşıyabilir. Hipertansiyonun fark edilmemesi, kalpte geri dönüşü olmayan değişikliklere yol açabilir. Zamanla kalp büyür, zayıflar ve pompalama işlevini tam anlamıyla yerine getiremez hale gelir. Bu nedenle hipertansif kalp hastalığı, ciddi komplikasyonlara neden olabilir ve kalp yetmezliği, kalp krizi veya ani kardiyak ölüme yol açabilir. Özellikle 40 yaş üstü bireylerde ve aşırı kilolu, diyabet hastası ya da sigara içen kişilerde bu risk daha da artar. Hipertansiyonun kalp üzerinde yarattığı bu baskı, erken teşhis edilip tedavi edilmediğinde ölümcül sonuçlar doğurabilir.

Hipertansif kalp hastalığının küresel yaygınlığı, halk sağlığı açısından büyük bir endişe kaynağıdır. Dünya Sağlık Örgütü’ne göre, dünya genelinde yetişkin nüfusun yaklaşık %30’u hipertansiyondan muzdariptir ve bu kişilerde kalp hastalığı gelişme riski yüksektir. Hipertansiyonun kontrol altına alınması, kalp hastalıklarının önlenmesinde en önemli adımlardan biridir. Bununla birlikte, birçok kişi tansiyonunu düzenli olarak kontrol etmemekte ve bu da ilerleyen dönemlerde daha ciddi kalp sorunlarına zemin hazırlamaktadır. Hipertansiyonun kalp üzerindeki olumsuz etkilerini anlamak, hipertansif kalp hastalığının gelişimini önlemek için atılacak en önemli adımlardan biridir.

Bu makalede, hipertansif kalp hastalığının ne olduğu, belirtileri, nedenleri, tanısı ve tedavi yöntemleri detaylı bir şekilde ele alınacaktır. Hipertansiyonun kalp üzerinde yarattığı hasarı ve bu hastalığı önlemek ya da yönetmek için hangi stratejilerin uygulanabileceğini anlamak, sağlıklı bir yaşam için kritik öneme sahiptir. Hipertansiyonun ve ona bağlı gelişen kalp hastalıklarının farkında olmak, bireylerin daha bilinçli sağlık kararları almasına ve kalp sağlığını korumasına yardımcı olabilir. Bu nedenle hipertansif kalp hastalığı, toplum sağlığını koruma çabalarının merkezinde yer almalıdır.

Hipertansif Kalp Hastalığı Nedir?

Hipertansif kalp hastalığı, uzun süreli yüksek tansiyonun doğrudan kalp ve damar sistemine verdiği zararlardan kaynaklanan bir grup kalp hastalığını ifade eder. Hipertansiyon, kan damarlarında sürekli yüksek basınca neden olduğunda, kalp daha fazla çalışmak zorunda kalır ve bu durum zamanla kalbin yapısında değişikliklere yol açar. Hipertansif kalp hastalığı genellikle üç ana durumla ilişkilendirilir: sol ventrikül hipertrofisi (kalp kasının kalınlaşması), kalp yetmezliği ve koroner arter hastalığı. Bu rahatsızlıklar, hipertansiyonun etkisiyle ortaya çıkan kalp işlev bozukluklarının bir sonucudur.

Sol ventrikül hipertrofisi, kalbin sol ventrikül kasının kalınlaşmasıdır. Kalp kası, yüksek tansiyonun üstesinden gelmek için daha fazla çalışmak zorunda kaldığında, tıpkı bir ağırlık kaldıran kas gibi kalınlaşır. Ancak bu kalınlaşma, kalbin daha güçlü çalışmasına yardımcı olmaz. Aksine, kalbin esnekliği azalır ve kanı etkin bir şekilde pompalama kapasitesi düşer. Kalp yetmezliği ise, kalbin vücuda yeterince kan pompalayamaması durumudur ve bu, hipertansif kalp hastalığının ilerlemiş bir aşamasını temsil eder. Ayrıca, hipertansiyon, koroner arterlerde plak birikimine ve tıkanıklıklara yol açarak kalp krizi riskini de artırır.

Hipertansif Kalp Hastalığı Nedenleri

Hipertansif kalp hastalığının nedenleri karmaşık olabilir ve genellikle birden fazla faktörün bir araya gelmesi sonucu ortaya çıkar.

Hipertansif kalp hastalığı nedenlerinin detayları:

1. Genetik Yatkınlık: Aile geçmişi, hipertansiyon riskini artırabilir. Eğer ailenizde yüksek tansiyon öyküsü varsa, sizde de risk daha yüksek olabilir. Belirli genetik faktörler, tansiyon düzenlemesinde sorunlara yol açabilir.
2. Sağlıksız Beslenme Alışkanlıkları: Yüksek tuzlu besinlerin aşırı tüketimi, doymuş yağlarla zenginleştirilmiş yiyeceklerin tercih edilmesi ve yetersiz meyve-sebze alımı, yüksek tansiyon riskini artırabilir. Aynı zamanda fast food, işlenmiş gıdalar ve şekerli içeceklerin aşırı tüketimi de risk faktörleri arasında yer alır.
3. Obezite: Fazla kilo taşımak, vücutta ekstra yağ dokusu birikmesine ve tansiyonun yükselmesine neden olabilir. Obezite, yüksek tansiyonun gelişimine katkıda bulunan önemli bir risk faktörüdür.
4. Sedanter Yaşam Tarzı: Fiziksel olarak hareketsiz bir yaşam tarzı, kasların zayıflamasına, kilo alımına ve tansiyonun yükselmesine katkıda bulunabilir. Düzenli egzersiz yapmamak, hipertansiyon riskini artırır.
5. Tuz Tüketimi: Yüksek tuz alımı, vücutta sodyum seviyelerinin artmasına neden olur. Bu da kan basıncının yükselmesine katkıda bulunabilir. Özellikle işlenmiş gıdaların ve fast food’un içerdiği yüksek tuz düzeyleri riski artırabilir.
6. Alkol Tüketimi: Aşırı alkol tüketimi, kan basıncını yükseltebilir. Düzenli ve aşırı alkol alışkanlığı, hipertansiyon riskini artırır.
7. Stres: Sürekli stres altında olmak, vücutta kortizol gibi stres hormonlarının artmasına neden olabilir. Bu hormonlar, tansiyonu yükseltebilir.
8. Diyabet: Diyabet (şeker hastalığı), yüksek kan şekeri seviyelerine yol açabilir ve bu da damarların hasar görmesine neden olabilir. Diyabet, hipertansiyon riskini artırabilir.
9. Tütün Ürünleri: Sigara içmek veya tütün ürünleri kullanmak, arterlerde daralma ve plak birikimine neden olabilir. Bu da tansiyonun yükselmesine katkıda bulunur.
10. Yaşlanma: Yaşlanmakla birlikte arterlerde sertleşme (arterioskleroz) olasılığı artar, bu da tansiyonun yükselmesine neden olabilir.

Hipertansif Kalp Hastalığı Belirtileri

Hipertansif kalp hastalığı, uzun süreli yüksek kan basıncı (hipertansiyon) nedeniyle kalp ve damar sisteminde meydana gelen yapısal ve işlevsel değişikliklerdir. Bu hastalık, erken dönemde belirgin semptomlar göstermeyebilir, ancak ilerledikçe aşağıdaki belirtiler ortaya çıkabilir:

1. Göğüs Ağrısı (Angina)

Yüksek tansiyon, kalbin fazla çalışmasına neden olur ve zamanla koroner damarları etkileyerek yeterli oksijen ve besin akışını engelleyebilir. Bu durum göğüs ağrısına neden olabilir. Ağrı genellikle baskı, sıkışma ya da yanma hissi şeklinde tanımlanır.

2. Nefes Darlığı

Hipertansiyon, sol ventrikül hipertrofisine yol açabilir. Bu durum, kalbin pompalama işlevinin bozulmasına ve vücudun oksijen ihtiyacını karşılayamamasına neden olur. Özellikle efor sırasında veya yatarken nefes darlığı belirgin hale gelir.

3. Yorgunluk ve Halsizlik

Kalbin fazla çalışması nedeniyle vücuda yeterli kan pompalanamaz. Bu, enerji seviyelerinde düşüşe ve sürekli bir yorgunluk hissine neden olabilir. Günlük aktivitelerde çabuk yorulma da sık görülen bir belirtidir.

4. Çarpıntı

Kalp kasının kalınlaşması ve kan akışındaki düzensizlikler, düzensiz kalp atışlarına (aritmi) yol açabilir. Hastalar genellikle çarpıntı ya da kalp atışlarında hızlanma hisseder.

5. Ayak ve Bacaklarda Şişlik (Ödem)

Kalbin pompalama kapasitesinin azalması, vücutta sıvı birikimine neden olabilir. Bu durum, özellikle ayak bilekleri ve bacaklarda şişlikle kendini gösterir.

6. Baş Dönmesi ve Bayılma

Hipertansiyon, beyne giden kan akışını etkileyebilir. Bu da baş dönmesi, dengesizlik ve hatta bayılmalara yol açabilir. Bu belirtiler genellikle ileri düzeydeki hastalıklarda görülür.

7. Gece Sık İdrara Çıkma (Nocturia)

Kalp yetmezliği belirtilerinden biri olan gece sık idrara çıkma, hipertansif kalp hastalığı olan bireylerde yaygın bir şikayettir. Vücutta biriken sıvı, gece saatlerinde böbrekler tarafından daha fazla filtrelenir.

8. Kan Basıncında Dalgalanmalar

Hipertansif kalp hastalığı olan kişilerde tansiyon değerlerinde ani yükselmeler ve dalgalanmalar görülebilir. Bu durum, baş ağrısı, kulak çınlaması ve görme bozuklukları gibi ek belirtilere yol açabilir.

9. Huzursuzluk ve Anksiyete

Yüksek tansiyonun ve kalp üzerindeki etkilerinin yol açtığı fiziksel rahatsızlıklar, psikolojik belirtileri de beraberinde getirebilir. Hastalar sıklıkla huzursuzluk, endişe ve gerginlik hissedebilir.

10. Uyku Bozuklukları

Hipertansiyon, uyku apnesi gibi sorunlarla ilişkilendirilebilir. Bu durum, hastalarda geceleri uyku sırasında solunum durmaları ve huzursuz uykulara neden olabilir.

Önemli Notlar:

• Hipertansif kalp hastalığı belirtileri, hastalığın evresine ve bireyin genel sağlık durumuna bağlı olarak değişiklik gösterebilir.
• Erken teşhis ve tedavi, komplikasyonların önlenmesinde kritik önem taşır. Bu nedenle yukarıdaki belirtilerden biri veya birkaçı görüldüğünde bir sağlık profesyoneline başvurulması önerilir.

Hipertansif Kalp Hastalığı Tanısı

Hipertansif kalp hastalığı tanısı, genellikle klinik değerlendirme, laboratuvar testleri ve görüntüleme yöntemlerinin bir kombinasyonu ile konur. Tanı sürecinde, hastanın semptomları, fizik muayene bulguları ve tıbbi geçmişi detaylı şekilde değerlendirilir. İşte hipertansif kalp hastalığının tanısında kullanılan başlıca yöntemler:

1. Hastanın Tıbbi Geçmişi ve Semptomların Değerlendirilmesi

• Hipertansiyon öyküsü: Uzun süreli yüksek kan basıncı öyküsü, hipertansif kalp hastalığı tanısında kritik bir ipucudur.
• Semptomlar: Göğüs ağrısı, nefes darlığı, yorgunluk, çarpıntı ve egzersiz toleransında azalma gibi semptomlar değerlendirilir.
• Risk faktörleri: Ailede hipertansiyon veya kalp hastalığı öyküsü, sigara kullanımı, obezite, diyabet ve yüksek kolesterol düzeyleri gibi risk faktörleri sorgulanır.

2. Fizik Muayene

• Kan basıncı ölçümü: Tekrarlayan ve doğru ölçümlerle hipertansiyonun varlığı doğrulanır.
• Kalp ve akciğer dinlenmesi: Üfürüm, üçüncü kalp sesi (S3), akciğerlerde raller veya diğer anormal sesler aranır.
• Periferik ödem: Kalp yetmezliğine işaret edebilecek bacaklarda şişlik değerlendirilir.

3. Laboratuvar Testleri

• Kan testleri: Elektrolitler, böbrek fonksiyonları (üre ve kreatinin), lipit profili, kan şekeri ve B-tipi natriüretik peptid (BNP) düzeyleri değerlendirilir.
• Troponin: Miyokardiyal hasarın varlığını belirlemek için troponin düzeylerine bakılabilir.

4. Elektrokardiyografi (EKG)

• Sol ventrikül hipertrofisi (SVH) bulguları, hipertansif kalp hastalığının önemli göstergelerindendir.
• Atriyal fibrilasyon veya diğer aritmiler EKG ile saptanabilir.

5. Görüntüleme Yöntemleri

• Ekokardiyografi: Sol ventrikül hipertrofisi, diyastolik disfonksiyon, ejeksiyon fraksiyonu ve kalp kapakçıklarında anormallikler ekokardiyografi ile değerlendirilir.
• Göğüs röntgeni: Kalp büyümesi veya pulmoner ödem gibi bulguların saptanmasında yardımcıdır.
• Manyetik rezonans görüntüleme (MRG): Kalbin yapısal ve fonksiyonel değerlendirilmesi için kullanılabilir.
• BT anjiyografi: Koroner arterlerdeki daralmalar ve diğer yapısal anormalliklerin belirlenmesi için tercih edilebilir.

6. Holter ve Tansiyon Monitörizasyonu

• 24 saatlik Holter monitörizasyonu: Ritim bozukluklarının saptanması için kullanılır.
• Ambulatuvar kan basıncı monitörizasyonu: Günlük aktiviteler sırasında kan basıncı profili değerlendirilerek hipertansiyonun derecesi ve tipi belirlenir.

7. Diğer Değerlendirmeler

• Egzersiz stres testi: Egzersiz sırasında kardiyak yanıtı değerlendirmek için uygulanabilir.
• Kalp kateterizasyonu: Diğer testlerin yetersiz kaldığı durumlarda, koroner arterlerdeki sorunları belirlemek için invaziv bir yöntem olarak kullanılır.

Tanının konulması sürecinde, diğer olası nedenler ekarte edilmeli ve hastalığın evresi belirlenmelidir. Bu kapsamlı yaklaşım, hipertansif kalp hastalığının uygun şekilde yönetilmesine olanak tanır.

Hipertansif Kalp Hastalığı Tedavisi

Hipertansif kalp hastalığının tedavisi, kan basıncını kontrol altına almak ve kalp üzerindeki stresi azaltmak için bir dizi stratejiyi içerir. Tedavi genellikle yaşam tarzı değişiklikleri ve ilaçlarla başlar. İleri vakalarda ise cerrahi müdahale gerekebilir.

1. Yaşam Tarzı Değişiklikleri:
   • Sağlıklı Beslenme: Düşük tuzlu, yağsız ve lif açısından zengin bir diyet, kan basıncını düşürmeye yardımcı olur. Akdeniz diyeti gibi kalp dostu diyetler, bu hastaların beslenme planında önemli bir rol oynar.
   • Fiziksel Aktivite: Düzenli egzersiz, kan basıncını düşürür ve kalp sağlığını destekler. Günde 30 dakika orta düzeyde fiziksel aktivite önerilir.
   • Kilo Verme: Fazla kilolu bireylerde, kilo kaybı kan basıncının kontrol altına alınmasına önemli ölçüde yardımcı olabilir.
   • Alkol ve Sigara Tüketiminden Kaçınma: Alkol alımının sınırlandırılması ve sigaranın bırakılması, kan basıncını düşürmek ve kalp hastalığı riskini azaltmak için kritik öneme sahiptir.
2. İlaç Tedavisi:
   • Antihipertansif İlaçlar: Bu ilaçlar, kan basıncını kontrol altına almak için kullanılır. ACE inhibitörleri, beta blokerler, diüretikler ve kalsiyum kanal blokerleri gibi ilaçlar yaygın olarak reçete edilir.
   • Kolesterol Düşürücü İlaçlar: Statinler gibi kolesterol düşürücü ilaçlar, koroner arter hastalığı riskini azaltmak için kullanılır.
   • Kalp Yetmezliği İlaçları: Diüretikler ve kalp kasını güçlendiren ilaçlar, kalp yetmezliğini yönetmek için kullanılır.
3. Cerrahi Müdahaleler:
   • Koroner Arter Baypas Ameliyatı: Koroner arterlerde ciddi tıkanıklıklar olduğunda, bu tıkanıklıkları bypass etmek için cerrahi müdahale gerekebilir.
   • Kalp Pili: Kalp ritmi bozukluğu yaşayan hastalarda kalp pili yerleştirilmesi, kalbin ritmini düzenlemeye yardımcı olabilir.

Hipertansif kalp hastalığının tedavisi, genellikle uzun vadeli bir süreçtir ve hastanın yaşam tarzı değişikliklerine sadık kalması gereklidir. Tedavi sürecinde doktor kontrolü ve düzenli takip, hastalığın yönetiminde kritik rol oynar.

Sonuç

Hipertansif kalp hastalığı, dünya genelinde milyonlarca insanı etkileyen ciddi bir sağlık sorunudur. Hipertansiyonun uzun süre kontrol edilmemesi, kalpte geri dönüşü olmayan hasarlara yol açabilir ve kalp yetmezliği, koroner arter hastalığı ve ani kardiyak ölüm gibi komplikasyonlara neden olabilir. Erken tanı, düzenli takip ve uygun tedavi yöntemleri, bu hastalığın ilerlemesini durdurabilir ve yaşam kalitesini önemli ölçüde artırabilir. Hipertansiyonu olan bireylerin tansiyonlarını düzenli olarak izlemeleri, sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemeleri ve gerektiğinde ilaç tedavisine başlamaları, hipertansif kalp hastalığından korunmanın en etkili yoludur.

Referanslar:

1. Hipertansif Kalp Hastalığı: 10 Belirtisi Nedenleri Tedavisi
2. Messerli FH, Williams B, Ritz E. Essential hypertension. Lancet. 2007;370(9587):591-603.
3. Dzau VJ. Tissue angiotensin and pathobiology of vascular disease: a unifying hypothesis. Hypertension. 2001;37(4):1047-1052.
4. Kannel WB, Cobb J. Left ventricular hypertrophy and mortality—results from the Framingham Study. Cardiology. 1992;81(4-5):291-298.
5. Frohlich ED. Left ventricular hypertrophy: pathophysiology, detection, and management. Cardiol Rev. 1995;3(2):110-122.
6. Schmieder RE, Martus P, Klingbeil A. Reversal of left ventricular hypertrophy in essential hypertension: a meta-analysis of randomized double-blind studies. JAMA. 1996;275(17):1507-1513.
7. Zile MR, Gaasch WH. Heart failure with preserved ejection fraction: is this diastolic heart failure? J Am Coll Cardiol. 2011;57(16):1915-1923.
8. Grossman E, Messerli FH. Hypertension and diabetes. Adv Cardiol. 2008;45:82-106.
9. Devereux RB, Alonso DR, Lutas EM, et al. Echocardiographic assessment of left ventricular hypertrophy: comparison to necropsy findings. Am J Cardiol. 1986;57(6):450-458.
10. Ganau A, Devereux RB, Roman MJ, et al. Patterns of left ventricular hypertrophy and geometric remodeling in essential hypertension. J Am Coll Cardiol. 1992;19(7):1550-1558.
11. Redfield MM, Jacobsen SJ, Burnett JC Jr, et al. Burden of systolic and diastolic ventricular dysfunction in the community: appreciating the scope of the heart failure epidemic. JAMA. 2003;289(2):194-202.
12. Levy D, Garrison RJ, Savage DD, et al. Left ventricular mass and incidence of coronary heart disease in an elderly cohort: the Framingham Heart Study. Ann Intern Med. 1989;110(2):101-107.
13. Schillaci G, Verdecchia P, Borgioni C, et al. Improved cardiovascular risk stratification by a new index of left ventricular geometric abnormality. J Am Coll Cardiol. 1998;32(3):682-687.
14. Verdecchia P, Reboldi G, Schillaci G, et al. Prognostic value of midwall shortening fraction and its relation with left ventricular mass in systemic hypertension. Am J Cardiol. 2001;87(4):479-485.
15. Frohlich ED, Apstein C, Chobanian AV, et al. The heart in hypertension. N Engl J Med. 1992;327(14):998-1008.
16. Julius S. Autonomic nervous system dysregulation in human hypertension. Am J Cardiol. 1991;67(10):B3-B7.
17. Messerli FH, Frohlich ED, Dreslinski GR, et al. Hypertension and sudden death. Increased incidence in left ventricular hypertrophy. Circulation. 1987;75(2):IV28-IV32.
18. Lloyd-Jones DM, Evans JC, Larson MG, et al. Cross-classification of JNC VI blood pressure stages and risk of cardiovascular disease. Arch Intern Med. 1999;159(19):2206-2212.
19. Cuspidi C, Meani S, Fusi V, et al. Prevalence and correlates of left atrial enlargement in essential hypertension: role of ventricular geometry and the metabolic syndrome. J Hypertens. 2005;23(4):875-882.
20. Aronow WS, Fleg JL, Pepine CJ, et al. ACCF/AHA 2011 expert consensus document on hypertension in the elderly. J Am Coll Cardiol. 2011;57(20):2037-2114.
21. Kjeldsen SE, Julius S. The pathogenesis of hypertension: differences and similarities between the genders. Blood Press. 1994;3(5):296-306.
22. Sowers JR. Hypertension, angiotensin II, and oxidative stress. N Engl J Med. 2002;346(25):1999-2001.
23. Devereux RB, Wachtell K, Gerdts E, et al. Prognostic significance of left ventricular mass change during treatment of hypertension. JAMA. 2004;292(19):2350-2356.
24. Zannad F, McMurray JJ, Krum H, et al. Eplerenone in patients with systolic heart failure and mild symptoms. N Engl J Med. 2011;364(1):11-21.
25. Dahlöf B, Devereux RB, Kjeldsen SE, et al. Cardiovascular morbidity and mortality in the Losartan Intervention For Endpoint Reduction in Hypertension Study (LIFE): a randomized trial against atenolol. Lancet. 2002;359(9311):995-1003.
26. Levy D, Anderson KM, Savage DD, et al. Echocardiographically detected left ventricular hypertrophy: prevalence and risk factors. Ann Intern Med. 1988;108(1):7-13.
27. Frohlich ED, Tarazi RC, Dustan HP. Clinical-physiological correlations in the development of hypertensive heart disease. Circulation. 1971;44(3):446-455.
28. Bohm M, Schumacher H, Teo KK, et al. Achieved blood pressure and cardiovascular outcomes in high-risk patients: results from ONTARGET and TRANSCEND trials. Lancet. 2017;389(10085):2226-2237.
29. Sharman JE, Marwick TH. Blood pressure and left ventricular diastolic function: implications for the diagnosis of hypertension. J Hum Hypertens. 2008;22(2):82-90.
30. Whelton PK, Carey RM, Aronow WS, et al. 2017 ACC/AHA/AAPA/ABC/ACPM/AGS/APhA/ASH/ASPC/NMA/PCNA guideline for the prevention, detection, evaluation, and management of high blood pressure in adults. J Am Coll Cardiol. 2018;71(19):e127-e248.
31. Borlaug BA, Paulus WJ. Heart failure with preserved ejection fraction: pathophysiology, diagnosis, and treatment. Eur Heart J. 2011;32(6):670-679.
32. Braunwald E. The path to an understanding of the mechanism of action of angiotensin-converting enzyme inhibitors. Am J Cardiol. 1988;62(14):3C-6C.
33. Chobanian AV, Bakris GL, Black HR, et al. The Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure: the JNC 7 report. JAMA. 2003;289(19):2560-2572.
34. Packer M, Krum H, McMurray JJ. Long-term effect of renin-angiotensin system blockade in heart failure. Lancet. 2002;359(9323):1209-1215.
35. https://scholar.google.com/
36. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
37. https://www.researchgate.net/
38. https://www.mayoclinic.org/
39. https://www.nhs.uk/
40. https://www.webmd.com/