Kalp Hastalığı: Kalp Hastalıklarında Risk Faktörleri 2025

Kalp hastalıkları, dünya genelinde en yaygın ölüm nedenlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Günümüzde kalp hastalığından kaynaklanan ölüm oranları, birçok ülkede diğer hastalıkların önüne geçmiş durumdadır. Kalp hastalığı terimi, genellikle koroner arter hastalığı, kalp yetmezliği, kalp kapak hastalıkları ve diğer kardiyovasküler sorunları kapsayan geniş bir kavram olarak kullanılmaktadır. Kalp hastalıklarına yönelik tedavi yöntemlerinin gelişmiş olmasına rağmen, bu rahatsızlıklar ciddi bir halk sağlığı sorunu olarak varlığını sürdürmektedir. Risk faktörlerinin farkına varılması ve önleyici tedbirlerin alınması, hastalığın görülme sıklığını azaltmada en etkili stratejilerden biridir.

Kalp Hastalığı: Kalp Hastalıklarında Risk Faktörleri 2025

Kalp hastalığının neden olduğu ölümlerin ve kalıcı hasarların büyük bir kısmı önlenebilir niteliktedir. Bu önleme stratejilerinin merkezinde ise kalp hastalığı risk faktörlerinin doğru bir şekilde anlaşılması yatmaktadır. Genetik yatkınlık gibi değiştirilemeyen bazı risk faktörleri olmasına rağmen, yaşam tarzı, beslenme ve çevresel faktörler gibi değiştirilmesi mümkün olan birçok risk faktörü de mevcuttur. Kalp hastalığı risk faktörleri, bireylerin yaşam tarzlarında yapacakları belirli değişikliklerle büyük ölçüde kontrol altına alınabilir.

Kalp sağlığını tehdit eden risk faktörlerinin başında yüksek tansiyon, yüksek kolesterol düzeyleri, sigara kullanımı ve obezite gelmektedir. Bunun yanı sıra, hareketsiz yaşam tarzı, düzensiz beslenme, stres ve diyabet gibi durumlar da riski artırmaktadır. Bu faktörlerin her biri, kalp damar sistemine olumsuz etki yaparak kalp krizleri, inme ve diğer kardiyovasküler hastalıkların gelişme olasılığını artırmaktadır. Bu yüzden, bireylerin bu risk faktörlerine yönelik farkındalık geliştirmesi ve yaşamlarını buna göre düzenlemesi, kalbi koruma açısından büyük önem taşımaktadır.

Bu makalede, kalp hastalığı risk faktörleri detaylı bir şekilde ele alınacak, her bir risk faktörünün nasıl işlediği ve hangi önlemlerle kontrol altına alınabileceği tartışılacaktır. Ayrıca, kalp sağlığını iyileştirmeye yönelik öneriler sunularak bireylerin kalp hastalıklarından korunmaları için hangi adımları atmaları gerektiği konusunda rehberlik edilecektir. Kalp hastalığının önlenmesinde erken teşhis ve sağlıklı yaşam tarzı değişikliklerinin rolü üzerinde durulacak, bireysel farkındalık ve toplum sağlığı açısından alınabilecek önlemler vurgulanacaktır.

Kalp Hastalığı Risk Faktörleri Nelerdir?

1. Yüksek Tansiyon (Hipertansiyon):
   • Hipertansiyon, kalp hastalığının en önemli risk faktörlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Yüksek tansiyon, kalbin kan pompalamak için daha fazla çalışmasına neden olur ve bu durum zamanla kalp kaslarının zayıflamasına ve kalp yetmezliğine yol açabilir. Aynı zamanda, yüksek tansiyon damarların iç yüzeyine zarar vererek ateroskleroz (damar sertliği) riskini artırır. Bu da koroner arter hastalığı, kalp krizi ve inme riskini önemli ölçüde yükseltir.
   • Yüksek tansiyona sahip bireyler genellikle bu durumu uzun süre fark etmeyebilirler, çünkü hipertansiyon genellikle belirti vermeyen “sessiz bir katil” olarak bilinir. Ancak, düzenli tansiyon kontrolleri yapmak ve tansiyonu kontrol altında tutmak için gerekli önlemleri almak, bu risk faktörünün etkilerini minimize edebilir. Tuz tüketimini azaltmak, sağlıklı bir diyet uygulamak, düzenli egzersiz yapmak ve stresi yönetmek, tansiyonu kontrol altına almak için etkili stratejiler arasındadır.
2. Yüksek Kolesterol Seviyeleri:
   • Yüksek kolesterol seviyeleri, kalp hastalığı için önemli bir diğer risk faktörüdür. Özellikle LDL kolesterolün yüksek seviyelerde olması, kalp damarlarında plak birikmesine ve tıkanıklıklara yol açabilir. Kolesterol plakları zamanla damarları daraltarak kan akışını sınırlar ve bu durum kalp krizi veya inme riskini artırır. Kolesterol seviyelerinin kontrolü, hem diyet hem de ilaç tedavisi ile sağlanabilir.
   • Diyet açısından, doymuş yağlar ve trans yağlar gibi kolesterol seviyelerini artıran gıdalardan kaçınmak önemlidir. Bunun yerine, omega-3 yağ asitleri açısından zengin balık, lif açısından zengin tahıllar ve sebzeler tüketmek, kolesterol seviyelerinin dengelenmesine yardımcı olabilir. Ayrıca, düzenli egzersiz yapmak ve sigarayı bırakmak da kolesterolü düşürme konusunda önemli adımlardır.
3. Diyabet:
   • Diyabet, kalp hastalığı riskini iki katına çıkaran önemli bir faktördür. Kan şekerinin uzun süre yüksek seviyelerde seyretmesi, damar duvarlarına zarar vererek ateroskleroz riskini artırır. Özellikle tip 2 diyabet hastalarında kalp krizi ve inme riskleri oldukça yüksektir. Diyabet hastalarının, kan şekerlerini kontrol altında tutarak bu riskleri en aza indirmeleri mümkündür.
   • Diyabetin kontrol altına alınması, dengeli beslenme, düzenli fiziksel aktivite ve gerektiğinde ilaç tedavisi ile sağlanabilir. Ayrıca, diyabetli bireylerin düzenli olarak kalp sağlığı kontrolleri yaptırmaları ve kardiyovasküler risk faktörlerini minimize edecek bir yaşam tarzı benimsemeleri önerilmektedir.
4. Obezite ve Fiziksel İnaktivite:
   • Obezite, kalp hastalığı için doğrudan bir risk faktörü olduğu gibi, yüksek tansiyon, yüksek kolesterol ve diyabet gibi diğer risk faktörlerinin gelişmesine de zemin hazırlar. Obez bireylerde vücut yağ oranının yüksek olması, kalbin daha fazla çalışmasına ve kalp kaslarının aşırı yorulmasına neden olur. Bu durum, kalp yetmezliği ve diğer kardiyovasküler hastalıkların oluşumuna zemin hazırlar.
   • Obezite ile mücadelede sağlıklı bir diyet, kalori alımını sınırlamak ve düzenli egzersiz yapmak en etkili yöntemlerdir. Ayrıca, kilo verme sürecinde bir uzmana danışmak ve bireyin ihtiyaçlarına uygun bir plan oluşturmak da önemlidir.
5. Sigara İçmek:
   • Sigara kullanımı, kalp hastalığının en güçlü tetikleyicilerinden biridir. Sigara içmek, damarların daralmasına ve kan akışının sınırlanmasına neden olarak kalp krizi ve inme riskini artırır. Ayrıca, sigaradaki toksik maddeler, damarların iç yüzeyine zarar vererek plak birikimini hızlandırır. Benzer şekilde, aşırı alkol tüketimi de kalp sağlığını olumsuz etkileyebilir. Alkol, tansiyonu yükselterek kalp krizi riskini artırabilir ve uzun vadede kalp kasına zarar verebilir.
6. Aile Geçmişi:
   • Aile geçmişi, riski etkileyebilir. Aile üyelerinde kalp hastalığı öyküsü olan kişiler, genetik faktörler nedeniyle daha yüksek risk altındadır.
7. Yaş:
   • Yaş, riski artıran bir faktördür. Yaşlandıkça arterler sertleşebilir ve plak birikimi artabilir.
8. Cinsiyet:
   • Erkeklerin, özellikle 55 yaşından sonra, kadınlara göre daha yüksek risk vardır. Ancak kadınlar menopoz sonrası dönemde risklerini artırabilir.
9. Stres ve Depresyon:
   • Stres ve anksiyete, kalp hastalığı riskini artıran psikolojik faktörler arasındadır. Uzun süreli stres, vücutta kronik bir inflamatuar yanıt oluşturarak kalp damar sağlığını olumsuz etkileyebilir. Ayrıca, stres hormonları olan kortizol ve adrenalin, tansiyonun yükselmesine ve kalp üzerinde ekstra bir yük oluşmasına neden olur.
   • Stres yönetimi, kalp sağlığını koruma açısından oldukça önemlidir. Yoga, meditasyon, nefes egzersizleri ve diğer stres azaltma teknikleri, kalp hastalığı riskini düşürmeye yardımcı olabilir. Ayrıca, sosyal destek sistemlerinin güçlendirilmesi ve psikolojik yardım almak da stresin olumsuz etkilerini azaltmada etkili yöntemlerdir.
10. Alkol Kullanımı:
    • Aşırı alkol tüketimi, yüksek tansiyon, obezite ve kalp hastalıkları riskini artırabilir. Ancak düşük miktarda alkol kullanımı, bazı insanlar için kalbe faydalı olabilir.
11. İnflamasyon ve Kronik Enfeksiyonlar:
    • Kronik inflamasyon ve uzun süreli enfeksiyonlar, arterlerin hasar görmesine ve plak birikimine yol açabilir. Bu, riski artırır.
12. Yüksek Homosistein Seviyeleri:
    • Yüksek homosistein seviyeleri, arterlerin hasar görmesine neden olabilir ve damar sertliği riskini artırır.
13. Altmış Beş Yaş Üzeri Erkekler ve Altmış Beş Yaş Üzeri Kadınlar:
    • Kalp hastalığı risk faktörleri yaşla birlikte artar, özellikle 65 yaşından sonra. Bu yaş grubundaki erkekler ve kadınlar daha fazla risk altındadır.
14. Metabolik Sendrom:
    • Metabolik sendrom, yüksek tansiyon, yüksek kan şeker seviyeleri, yüksek trigliserit seviyeleri, düşük HDL kolesterol seviyeleri ve bel çevresindeki yağ birikimi gibi faktörleri içeren bir grup risk faktörünün bir araya gelmesidir. Bu sendrom, hastalık riskini artırabilir.
15. Uyuşturucu Madde Kullanımı:
    • İlaçlar veya uyuşturucu maddelerin kötüye kullanımı, kalp sağlığını ciddi şekilde etkileyebilir ve riski artırabilir.
16. Kronik Böbrek Hastalığı:
    • Kronik böbrek hastalığı, yüksek tansiyon ve sıvı dengesizliklerine yol açabilir, bu da kalbi etkiler.
17. Uyku Apnesi:
    • Uyku apnesi, uyku sırasında solunumun durmasına yol açar ve yetersiz oksijen alımına neden olabilir. Bu, kalbe zarar verebilir ve riski artırabilir.
18. Çevresel Faktörler:
    • Hava kirliliği ve iklim faktörleri, kalp hastalığı riskini artırabilir.
19. İlaç Kullanımı ve Tıbbi Durumlar:
    • Bazı ilaçlar veya tıbbi durumlar kalp sağlığını etkileyebilir. Örneğin, belirli ilaçlar kalp ritmi üzerinde etkili olabilir ve bu da riski artırabilir. Ayrıca, bazı tıbbi durumlar, özellikle romatoid artrit gibi kronik inflamatuar hastalıklar, kalp sağlığını olumsuz etkileyebilir.
20. İlaç Yan Etkileri:
    • Bazı ilaçların yan etkileri, kalbe zarar verebilir. Bu nedenle, doktor tavsiyesi olmadan ilaç kullanımından kaçınılmalıdır.

Kalp Hastalıklarında Risk Faktörleri

1. Yüksek İdrar Asidi Seviyeleri:
   • Yüksek idrar asidi seviyeleri, gut hastalığına yol açabilir ve kalp sağlığını etkileyebilir.
2. Yüksek Demir Seviyeleri:
   • Hemokromatozis gibi yüksek demir seviyelerine sahip tıbbi durumlar, kalbiı etkileyebilir.
3. Kronik İlaç Kullanımı:
   • Kronik ilaç kullanımı, özellikle ağrı kesiciler veya steroidler gibi ilaçlar, kalp sağlığını etkileyebilir.
4. Aşırı Kafein Tüketimi:
   • Aşırı kafein tüketimi, kalp atış hızını artırabilir ve uyku sorunlarına yol açabilir, bu da kalp sağlığını etkileyebilir.
5. İçme Suyu Kalitesi:
   • Kirli veya kirletilmiş içme suyu, kalbi olumsuz etkileyebilir.
6. Psikososyal Faktörler:
   • Depresyon, anksiyete ve sosyal izolasyon gibi psikososyal faktörler, kalp sağlığını etkileyebilir.
7. Bağışıklık Sistemi ve Enflamasyon:
   • Zayıf bir bağışıklık sistemi ve kronik inflamasyon, riski artırabilir. Bağışıklık sistemi, vücudu enfeksiyonlara karşı korurken, aynı zamanda inflamasyonun kontrol edilmesine yardımcı olur.
8. Mental Sağlık Sorunları:
   • Mental sağlık sorunları, özellikle stres, depresyon ve anksiyete, riski artırabilir. Bu tür sorunlar, sağlıksız alışkanlıklara yol açabilir ve tıbbi tedavi gerektirebilir.
9. Polikistik Over Sendromu (PCOS):
   • PCOS, kadınlarda hormon dengesizliklerine neden olan bir durumdur. Bu durum, insülin direncine yol açabilir ve kalp riski artabilir.
10. Çocukluk Dönemi ve Gençlik Dönemi Beslenme Alışkanlıkları:
    • Sağlıksız beslenme alışkanlıkları, çocukluk ve gençlik döneminde edinilirse, kalp hastalıkları riskini ilerleyen yaşlarda artırabilir. Bu nedenle, sağlıklı beslenme alışkanlıklarının erken yaşlarda benimsenmesi önemlidir.
11. Hamilelik Komplikasyonları:
    • Hamilelik sırasında ortaya çıkan bazı komplikasyonlar, özellikle preeklampsi ve gestasyonel diyabet, kalp hastalıkları riskini artırabilir.
12. Uygun Olmayan İlaç Kullanımı:
    • Reçete edilmeyen veya uygun olmayan ilaç kullanımı, kalp sağlığını olumsuz etkileyebilir ve risk faktörlerini artırabilir.
13. Belirli Enfeksiyonlar:
    • Bazı enfeksiyonlar, özellikle viral ve bakteriyel enfeksiyonlar, kalp kasına zarar verebilir ve riski artırabilir.
14. Bağışıklık Sistemini Zayıflatan Hastalıklar:
    • Bağışıklık sistemini zayıflatan hastalıklar, vücudu enfeksiyonlara karşı savunmasız hale getirebilir ve kalp hastalıkları riskini artırabilir.
15. Uyku Kalitesi:
    • Uyku eksikliği veya kalitesiz uyku, kalbi etkileyebilir. Yetersiz uyku, tansiyonu yükseltebilir ve kalp hastalıkları riskini artırabilir.

Kalp hastalığı risk faktörleri, kişinin kalp hastalığı gelişme riskini artırabilir, ancak birçok faktörün bir araya gelmesi sonucunda kalp hastalığı gelişebilir. Bu nedenle, sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemek, bu faktörlerin etkisini azaltabilir ve kalp sağlığını koruyabilir. Düzenli egzersiz yapmak, sağlıklı beslenmek, tütün ürünlerinden uzak durmak ve stresi yönetmek, kalp hastalıkları riskini azaltmada önemli adımlardır. Ayrıca, doktor önerilerine uymak ve düzenli sağlık kontrolleri yapmak da kalp sağlığını korumada kritik öneme sahiptir.

Sonuç

Kalp hastalıkları, dünya genelinde en yaygın ölüm nedenlerinden biri olmaya devam ederken, bu hastalıkların önlenmesi ve yönetimi konusunda risk faktörlerinin bilinmesi kritik bir önem taşımaktadır. Yaşam tarzı değişiklikleri, genetik yatkınlık, çevresel faktörler ve yaş gibi değiştirilemeyen unsurların yanı sıra, sigara kullanımı, sağlıksız beslenme, fiziksel aktivite eksikliği ve stres gibi değiştirilebilir risk faktörlerine odaklanmak, bireylerin ve toplumların kalp sağlığını iyileştirme çabalarında belirleyici rol oynamaktadır. Bu bağlamda, hastalıkların erken teşhisi, düzenli tıbbi kontroller ve toplumsal farkındalığın artırılması, kalp hastalıklarına bağlı komplikasyonların önüne geçmek için etkili bir strateji sunmaktadır.

Özetle, kalp hastalıklarının önlenmesi ve tedavisinde bireysel ve toplumsal yaklaşımın uyum içinde olması gerekmektedir. Teknolojinin sunduğu yeni nesil sağlık çözümleri, genetik analizler ve kişiselleştirilmiş tedavi yöntemleri sayesinde, kalp sağlığının korunması daha etkili hale gelmektedir. Bununla birlikte, bireylerin bilinçli bir şekilde sağlıklarına yatırım yapmaları ve bu doğrultuda yaşam tarzlarını düzenlemeleri, bu hastalıkların global yükünü azaltmada en temel adımdır. Sağlık otoriteleri, bilim insanları ve bireyler arasındaki iş birliği ile gelecekte bu hastalıklara bağlı ölüm oranlarının kayda değer ölçüde azaltılması mümkündür.

Referanslar:

1. Kalp Hastalığı: Kalp Hastalıklarında Risk Faktörleri 2025
2. World Health Organization. Cardiovascular diseases (CVDs). Fact Sheet. WHO; 2021.
3. Lloyd-Jones DM, Braun LT, Ndumele CE, Smith SC Jr, Sperling LS, Virani SS, et al. Use of risk assessment tools to guide decision-making in the primary prevention of atherosclerotic cardiovascular disease. Circulation. 2019;139(25):e1162–e1177.
4. Benjamin EJ, Virani SS, Callaway CW, Chamberlain AM, Chang AR, Cheng S, et al. Heart disease and stroke statistics—2018 update: A report from the American Heart Association. Circulation. 2018;137(12):e67–e492.
5. Kannel WB, McGee DL. Diabetes and cardiovascular risk factors: the Framingham study. Circulation. 1979;59(1):8–13.
6. Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S, Bautista L, Franzosi MG, Commerford P, et al. Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study. Lancet. 2004;364(9438):937–952.
7. Grundy SM, Cleeman JI, Daniels SR, Donato KA, Eckel RH, Franklin BA, et al. Diagnosis and management of the metabolic syndrome: An American Heart Association/National Heart, Lung, and Blood Institute Scientific Statement. Circulation. 2005;112(17):2735–2752.
8. Stamler J, Stamler R, Neaton JD. Blood pressure, systolic and diastolic, and cardiovascular risks. US population data. Arch Intern Med. 1993;153(5):598–615.
9. Ridker PM, Rifai N, Rose L, Buring JE, Cook NR. Comparison of C-reactive protein and low-density lipoprotein cholesterol levels in the prediction of first cardiovascular events. N Engl J Med. 2002;347(20):1557–1565.
10. Wilson PW, D’Agostino RB, Levy D, Belanger AM, Silbershatz H, Kannel WB. Prediction of coronary heart disease using risk factor categories. Circulation. 1998;97(18):1837–1847.
11. Cannon CP, Blazing MA, Giugliano RP, McCagg A, White JA, Theroux P, et al. Ezetimibe added to statin therapy after acute coronary syndromes. N Engl J Med. 2015;372(25):2387–2397.
12. Baigent C, Keech A, Kearney PM, Blackwell L, Buck G, Pollicino C, et al. Efficacy and safety of cholesterol-lowering treatment: prospective meta-analysis of data from 90,056 participants in 14 randomised trials of statins. Lancet. 2005;366(9493):1267–1278.
13. Ford ES, Giles WH, Dietz WH. Prevalence of the metabolic syndrome among US adults: findings from the third National Health and Nutrition Examination Survey. JAMA. 2002;287(3):356–359.
14. Fuster V, Kelly BB, editors. Promoting cardiovascular health in the developing world: a critical challenge to achieve global health. National Academies Press; 2010.
15. Chobanian AV, Bakris GL, Black HR, Cushman WC, Green LA, Izzo JL Jr, et al. Seventh report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure. Hypertension. 2003;42(6):1206–1252.
16. Reaven GM. Role of insulin resistance in human disease. Diabetes. 1988;37(12):1595–1607.
17. Rosendorff C, Black HR, Cannon CP, Gersh BJ, Gore J, Izzo JL Jr, et al. Treatment of hypertension in the prevention and management of ischemic heart disease: a scientific statement from the American Heart Association Council for High Blood Pressure Research and the Councils on Clinical Cardiology and Epidemiology and Prevention. Circulation. 2007;115(21):2761–2788.
18. Greenland P, Knoll MD, Stamler J, Neaton JD, Dyer AR, Garside DB, et al. Major risk factors as antecedents of fatal and nonfatal coronary heart disease events. JAMA. 2003;290(7):891–897.
19. Mancia G, Fagard R, Narkiewicz K, Redon J, Zanchetti A, Böhm M, et al. 2013 ESH/ESC guidelines for the management of arterial hypertension. J Hypertens. 2013;31(7):1281–1357.
20. Goldstein LB, Bushnell CD, Adams RJ, Appel LJ, Braun LT, Chaturvedi S, et al. Guidelines for the primary prevention of stroke: a guideline for healthcare professionals from the American Heart Association/American Stroke Association. Stroke. 2011;42(2):517–584.
21. Prospective Studies Collaboration. Cholesterol, diastolic blood pressure, and stroke: 13,000 strokes in 450,000 people in 45 prospective cohorts. Lancet. 1995;346(8991-8992):1647–1653.
22. Libby P. Inflammation and cardiovascular disease mechanisms. Am J Clin Nutr. 2006;83(2):456S–460S.
23. Pearson TA, Mensah GA, Alexander RW, Anderson JL, Cannon RO III, Criqui M, et al. Markers of inflammation and cardiovascular disease: application to clinical and public health practice: a statement for healthcare professionals from the Centers for Disease Control and Prevention and the American Heart Association. Circulation. 2003;107(3):499–511.
24. Grundy SM. Primary prevention of coronary heart disease: integrating risk assessment with intervention. Circulation. 1999;100(9):988–998.
25. Anderson TJ, Gregoire J, Hegele RA, Couture P, Mancini GB, McPherson R, et al. 2012 update of the Canadian Cardiovascular Society guidelines for the diagnosis and treatment of dyslipidemia for the prevention of cardiovascular disease in the adult. Can J Cardiol. 2013;29(2):151–167.
26. Hackam DG, Anand SS. Emerging risk factors for atherosclerotic vascular disease: a critical review of the evidence. JAMA. 2003;290(7):932–940.
27. Lloyd-Jones DM, Hong Y, Labarthe D, Mozaffarian D, Appel LJ, Van Horn L, et al. Defining and setting national goals for cardiovascular health promotion and disease reduction: the American Heart Association’s strategic impact goal through 2020 and beyond. Circulation. 2010;121(4):586–613.
28. Mozaffarian D, Wilson PW, Kannel WB. Beyond established and novel risk factors: lifestyle risk factors for cardiovascular disease. Circulation. 2008;117(23):3031–3038.
29. Mack M, Gopal A. Epidemiology, traditional and novel risk factors in coronary artery disease. Heart Fail Clin. 2016;12(1):1–10.
30. Piepoli MF, Hoes AW, Agewall S, Albus C, Brotons C, Catapano AL, et al. 2016 European Guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. Eur Heart J. 2016;37(29):2315–2381.
31. Flegal KM, Kit BK, Orpana H, Graubard BI. Association of all-cause mortality with overweight and obesity using standard body mass index categories: a systematic review and meta-analysis. JAMA. 2013;309(1):71–82.
32. Goff DC Jr, Lloyd-Jones DM, Bennett G, Coady S, D’Agostino RB, Gibbons R, et al. 2013 ACC/AHA guideline on the assessment of cardiovascular risk. Circulation. 2014;129(25 Suppl 2):S49–S73.
33. Murray CJ, Lopez AD. Global mortality, disability, and the contribution of risk factors: Global Burden of Disease Study. Lancet. 1997;349(9063):1436–1442.
34. Hu FB, Stampfer MJ, Manson JE, Rimm E, Colditz GA, Rosner BA, et al. Trends in the incidence of coronary heart disease and changes in diet and lifestyle in women. N Engl J Med. 2000;343(8):530–537.
35. Strong K, Mathers C, Leeder S, Beaglehole R. Preventing chronic diseases: how many lives can we save? Lancet. 2005;366(9496):1578–1582.
36. Wong ND. Epidemiological studies of CHD and the evolution of preventive cardiology. Nat Rev Cardiol. 2014;11(5):276–289.
37. https://scholar.google.com/
38. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/
39. https://www.researchgate.net/
40. https://www.nhs.uk/